Een jonge auteur (Wilhelm Dieterle) wordt ingehuurd door de eigenaar van een wassenbeeldenmuseum om verhalen te schrijven over zijn meest populaire figuren, Haroun al Raschid, Ivan de Verschrikkelijke en Jack the Ripper. Verleid door de mooie dochter van zijn nieuwe baas (Olga Belajeff) gaat de schrijver aan de slag met het schrijven over de wassenbeelden. Met elk nieuw verhaal worden de auteur en zijn nieuwe vriend meegesleurd in de nachtmerrie-achtige werelden die hij heeft verzonnen.

Home Media Availability: Uitgebracht op DVD.

Reistip: Als je in Duitsland bent, vermijd dan kermissen.

Hoewel Waxworks in Amerika niet zo bekend is als The Cabinet of Dr. Caligari of Nosferatu, is het een van de briljantere items in de canon van de Duitse stomme film. De film is net zo stijlvol als zijn bekendere neven en is een mengeling van kunstzinnigheid, sprookjes en ouderwetse sensatie, plus een decorontwerp om voor te sterven.

Waxworks kan ook bogen op een indrukwekkende cast en crew. Drie van Duitslands beste acteurs – Conrad Veidt, Emil Jannings en Werner Krauss – speelden drie contrasterende tirannen. De regie en art direction waren in handen van Paul Leni, een kunstenaar en ontwerper die filmmaker werd en een van de meest creatieve Duitse regisseurs uit die periode. Het scenario werd verzorgd door Henrik Galeen, die ook scenario’s schreef voor The Golem en Nosferatu.

In de kern weerspiegelde Waxworks de fascinatie en angst van Duitse filmmakers voor tirannie in het eerste deel van de jaren twintig. De films bleken profetisch over tirannie en geweld. Binnen een paar jaar zou het Duitse volk beide aan den lijve ondervinden.

“GEZOCHT- Een fantasierijke schrijver voor publiciteitswerk in een wassenbeelden tentoonstelling”

Een schrijver (Wilhelm Dieterle) arriveert op een kermis in reactie op de advertentie in de krant. Nadat hij een rondleiding heeft gekregen door de wassenbeelden-tent en heeft gemerkt dat de dochter van de eigenaar (Olga Belajeff) best knap is, accepteert hij de baan.

Er zijn drie wassen beelden die verhalen nodig hebben die bij hen passen: Jack the Ripper, Ivan the Terrible en Haroun al Raschid. De auteur merkt op dat het standbeeld een arm mist en gaat aan de slag om uit te leggen hoe dat komt.

Zend de rookmachine naar Allah!

Als de auteur begint te schrijven, verandert de kamer in een Arabische Nachten-stad. De schrijver is Assad geworden, een arme bakker, en het meisje is zijn lieftallige vrouw Maimune geworden.

Terwijl Assad brood bakt, waait de rook uit zijn schoorsteen omhoog naar het dak van het koninklijk paleis waar Haroun al Raschid (Emil Jannings) aan het schaken is. De timing kon niet slechter zijn aangezien de sultan net een partij heeft verloren en hij in een slechte bui is. De sultan stuurt zijn vizier om de bakker te doden. Maar voordat de vizier kan toeslaan, vangt hij een glimp op van Maimune, die verlegen uit het raam kijkt. De vizier weet dat de sultan van schoonheid houdt en haast zich om het zijn meester te vertellen.

Tussen is Assad boos over Maimune’s flirterigheid en ze krijgen ruzie. Geërgerd zegt Assad dat hij de magische wensring van de sultan zal stelen om te bewijzen dat hij een man is. Maimune neemt hem niet serieus en stormt naar buiten. Terwijl Assad weggaat, glipt de sultan het huis binnen. Maimune denkt dat het haar man is die zich komt verontschuldigen en schrikt als ze de sultan ziet. Hij sust haar angst en wacht op een gelegenheid om zijn slag te slaan.

Assad sluipt het paleis binnen en komt in de slaapkamer van de sultan. Hij ziet een slapende figuur op het bed en benadert hem om de ring te stelen. De ring gaat niet af. In paniek hakt Assad de hand af en vlucht als een bezetene door de donkere, nachtmerrieachtige straten met de bewakers van de sultan vlak achter hem.

De sultan is nog steeds met Maimune aan het flirten als ze Assad op de deur horen bonzen. De sultan raakt in paniek en smeekt Maimune om hem te verbergen. De enige plek die groot genoeg is, is de oven, dus de sultan wringt zich naar binnen. Assad breekt de kamer binnen en bekent dat hij de sultan heeft vermoord. Maimune weet dat dit onmogelijk is, maar dan komen er bewakers aan en beginnen Assad te arresteren. De sultan fluistert door de ovendeur dat Assad de arm moet hebben afgehakt van de wassen pop die hij in zijn bed bewaart als hij een nachtje weg is.

Maimune pakt de wassen arm en doet een wens met de namaakmagische ring: dat de sultan er levend en ongedeerd uitkomt. De sultan tuimelt uit de oven. Dan wenst ze dat Assad de koninklijke bakker wordt. Alles lijkt vergeven en de sultan omhelst de bakker en zijn vrouw.

“Zijn raadzaal was een martelkamer, met de Duivel en de Dood als voornaamste ministers”

Terug in de wastent is de schrijver tevreden met zijn werk en begint onmiddellijk zijn verhaal voor Tsaar Ivan de Verschrikkelijke te schrijven.

De scène verandert naar de kelders onder het Kremlin. De Tsaar (Conrad Veidt) en zijn chef-astroloog sluipen naar de gifkamer van de Tsaar. De gifmenger is net klaar met het toedienen van een dosis aan een gevangene. Tot Ivans grote vreugde sterft de gevangene op het moment dat de laatste korrels op de bodem van een grote zandloper vallen.

Ivan is opgetogen over het werk van de gifmenger, maar de astroloog waarschuwt dat de Tsaar het slachtoffer kan worden van zijn talenten. Woedend laat Ivan de gifmenger vermoorden, maar voordat hij sterft, slaagt hij erin Ivans naam op een grote zandloper te schrijven en deze om te draaien.

Later ontvangt de tsaar een edelman als gast. De edelman herinnert Ivan eraan dat hij beloofd heeft de bruiloft van zijn dochter bij te wonen. Ivan, die altijd argwanend is, wisselt van kleren met de vader van de bruid en samen gaan ze op weg in een arrenslee. Als ze bijna op hun bestemming zijn, wordt de arreslee door moordenaars overvallen en de man in de gewaden van de tsaar wordt vol pijlen geschoten.

Tussen wordt het gelukkige bruiloftsfeest getoond. De schrijver is de bruidegom en het meisje is de bruid. Ze horen de arreslee naderen en haasten zich naar buiten om de tsaar en haar vader te ontmoeten. De bruid is hysterisch omdat ze haar vader dood aantreft, maar de Tsaar is gekomen voor een feest en hij is vastbesloten er een te geven. Hij dwingt alle gasten te dansen en als de bruid wegglipt om om haar vader te huilen, laat hij haar ontvoeren. Als de bruidegom protesteert, wordt hij ook meegenomen.

Terug in het Kremlin wil de Tsaar de bruid tot zijn minnares maken en begint haar man te martelen als ze weigert. Ze staat op het punt toe te geven als de astroloog de kamer binnenstormt met nieuws. De zandloper van de gifmenger is gevonden met Ivans naam erop geschreven.

Ivan staart verschrikt naar de zandloper terwijl het zand valt. Eerst smeekt hij het en dan krijgt hij een idee. Hij draait het glas om, zodat het zand niet leegloopt. Terwijl de bruid en bruidegom wegglijden, draait hij de zandloper keer op keer om, lachend hoe hij de dood heeft weten te bedriegen. Het verhaal verlaat de lachende Ivan en keert terug naar de schrijver op de kermis.

Nog meer tevreden met zijn werk, begint de schrijver na te denken over wat hij zal schrijven over Spring Heeled Jack of Jack the Ripper, de namen worden in de film door elkaar gebruikt om hetzelfde personage aan te duiden.

“Spring Heeled Jack – het beruchte personage – besprong zijn slachtoffers plotseling en geruisloos.”

De auteur is geschokt als hij Jack (Werner Krauss) bij hem in de tent ziet. Hij grijpt het meisje en rent weg, maar Jack volgt hem. De schrijver en het meisje rennen door een nachtmerrie-versie van het carnaval en Jack lijkt steeds vlak achter hen te zijn. Uiteindelijk haalt hij hen in en steekt de schrijver door het hart.

De schrijver wordt wakker en realiseert zich dat hij zichzelf in zijn slaap met zijn pen heeft geprikt. Hij en het meisje lachen erom als de film wordt afgesloten.

Waxworks is een uitstekend voorbeeld van Duitse cinema gemaakt in de tijd dat het land op zijn hoogtepunt van cinematografisch kunstenaarschap was. Vanuit technisch oogpunt is de film een wonder. Het decorontwerp van Paul Leni is het ene moment opulent, het andere expressionistisch en altijd fascinerend. Waxworks is duidelijk beïnvloed door zowel Caligari als Nosferatu, maar is desondanks op zichzelf uitzonderlijk.

De film wordt enorm geholpen door zijn cast. Wilhelm Dieterle was een capabele hoofdrolspeler, maar zijn echte talent bleek regisseur te zijn. Hij was assistent-regisseur bij Waxworks en zou later, onder de naam William Dieterle, klassieke Hollywood-keepers regisseren als The Hunchback of Notre Dame (1939), Kismet (1944), en A Portrait of Jennie (1948). Hij was ook een van de vele regisseurs zonder naamsvermelding van David O. Selznick’s beruchte Duel in the Sun (1946).

Terwijl Werner Krauss griezelig was en Emil Jannings verrukkelijk grappig, gaf Conrad Veidt de meest opvallende vertolking als Ivan de Verschrikkelijke. Zoals gebruikelijk bij zijn beste rollen, verdween hij in het personage. Met zijn lengte van ruim 1.80 meter was hij een fysiek imposante verschijning. De lage plafonds van het Kremlin en de lange gewaden die hij droeg, overdreven zijn lengte nog meer. Zijn slotscène, waarin hij obsessief de zandloper ronddraait om zijn eigen dood uit te stellen, is geloofwaardig en gestileerd tegelijk.

Waxworks is een onderzoek naar tirannie in drie delen. De vierde aflevering over de Italiaanse struikrover Rinaldo Rinaldini werd geschrapt wegens budgettaire beperkingen.

De aflevering Haroun al Raschid was een aanfluiting van tirannen en hun gedrag: soms grillig, grootmoedig, wreed of kinderachtig, afhankelijk van hun stemming. Het werd gebruikt als contrast met de veel angstaanjagender Russische episode, die de wreedheid en lusten van een despotische gek toont. Het derde verhaal was bedoeld om te laten zien dat de tirannie tot op de dag van vandaag voortleeft. Voor meer informatie, zie Siegfried Kracauer’s geschiedenis van de Duitse film van Caligari tot Hitler.

Terzijde, er is gesuggereerd dat de Haroun al Raschid episode Douglas Fairbanks beïnvloedde om The Thief of Bagdad te maken. Dit is onmogelijk, omdat The Thief of Bagdad in première ging in februari 1924, terwijl Waxworks pas in november van datzelfde jaar in Duitsland werd uitgebracht en pas in 1926 in Amerika werd uitgebracht. Maar als je de plot echt wilt verdraaien: De dief van Bagdad werd in 1940 opnieuw verfilmd, met in de hoofdrol de Ivan van Waxworks, Conrad Veidt.

Ten slotte is er gesuggereerd dat Sergei Eisensteins eigen Ivan de Verschrikkelijke-films stilistisch zijn beïnvloed door Waxworks. Hoe vaker ik Eisensteins werk bekijk, hoe minder ik geloof dat dit het geval is. Eisenstein en Leni putten beiden uit dezelfde bron van historische kostuums, gebouwen en gedrag. Terwijl Nikolaj Tsjerkasovs Ivan sterk gestileerd is, ging Eisensteins regie van vertolkers al jaren die kant op.

Als er iets is, dan zit er in de Ivan de Verschrikkelijke-films meer dan een beetje Disney in het bloed. Zowel Eisenstein als componist Sergej Prokofjev (die de partituur van de film verzorgde) waren toegewijden aan het Huis van de Muis. Vooral de dans van de Oprichniki en het lied van Fjodor Basmanov vertonen een nogal Disney-achtige vibe, zij het verdraaid.

Wasfabriek is lang niet zo invloedrijk als men u misschien wil doen geloven, maar toch is het absoluut schitterend en een van de juweeltjes van de Duitse cinema. Onmisbaar om te zien.

Movies Silently’s Score: ★★★★½

Waar kan ik hem zien?

Waxworks is verkrijgbaar op DVD bij Kino. De getinte afdruk is heel mooi en de film wordt begeleid door een absoluut verrukkelijke pianoscore van Jon C. Mirsalis. Het is zelfs een van mijn favoriete stille filmscores aller tijden.