VERSAILLES. Siedziba monarchii francuskiej od 1682 do 1789 roku, pałacyk Ludwika XIV w Wersalu miał swoje początki w skromnym domku myśliwskim zbudowanym w 1623 roku dla jego ojca, Ludwika XIII. Kiedy Ludwik XIV (rządził w latach 1643-1715) przejął osobistą kontrolę nad rządem w 1661 roku, rozpoczął program budowlany w tym miejscu, który trwał prawie bez przerwy aż do jego śmierci. Wersal był najpierw intymnym schronieniem dla króla, a następnie królewską rezydencją dla wciąż wędrownego dworu, zanim w 1682 roku stał się stałą siedzibą francuskiej rodziny królewskiej, dworu i rządu. Jean-Baptiste Colbert (1619-1683), niestrudzony minister finansów Ludwika XIV, był odpowiedzialny za pozyskanie oszałamiających sum potrzebnych do budowy zamku, który stał się wzorem dla królewskich pałaców w całej Europie.

ARCHITEKTURALNA HISTORIA

Wspaniały zamek Ludwika XIV ewoluował w trzech głównych fazach. Król Słońce najpierw chciał, aby Wersal był miejscem, gdzie można odpocząć od obowiązków związanych z rządzeniem. W latach 1661-1668 architekt Louis Le Vau (1612-1670), ogrodnik André-LeNôtre (1613-1700) i malarz Charles Le Brun (1619-1690) współpracowali nad stworzeniem pałacu, w którym Król Słońce mógłby zabawiać ulubieńców dworu. Kiedy w 1668 roku Ludwik XIV zdecydował, że Wersal ma stać się królewską rezydencją, zdolną pomieścić cały dwór przez wiele miesięcy, zlecił rozległe rozbudowy. Le Vau opracował plany obramowania Starego Zamku w tarasową „kopertę” z białego kamienia. Koperta zawierała państwowe apartamenty dla króla i królowej, z których każdy był poświęcony jednej z siedmiu planet krążących wokół słońca. Sypialnia króla, nawiązując do tematyki ogrodów zamkowych, przedstawiała sceny z mitu o Apollinie.

Prace nad zamkiem i jego ogrodami nie były bynajmniej zakończone, kiedy Ludwik XIV na stałe zainstalował swoją rodzinę, dwór i rząd w Wersalu w 1682 roku. Jules Hardouin-Mansart (1646-1708) nadzorował ostateczną rozbudowę pałacu i przyległych budynków, które ostatecznie miały pomieścić pięć tysięcy dworzan i tyle samo urzędników państwowych, strażników i służby. To właśnie Mansart zaprojektował legendarną Salę Lustrzaną. Biegnąca prawie przez całą długość zachodniej fasady zamku galeria była pokryta lustrami, wyposażona w żyrandole z litego srebra i zwieńczona panelami sufitowymi autorstwa Le Bruna, które przedstawiały najważniejsze epizody z życia Króla Słońce. W międzyczasie Le Nôtre kontynuował rozbudowę ogrodów, dodając groty, ozdobne jeziora i Wielki Kanał tak rozległy, że marynarka wojenna mogła wykonywać na nim manewry. Budowa pałacu Ludwika XIV ustała dopiero wraz z ukończeniem Kaplicy Królewskiej w 1710 roku.

Wygląd zewnętrzny Wersalu niewiele się zmienił w ciągu XVIII wieku. Ludwik XV (panujący w latach 1715-1774) znienawidził formalny pałac swego pradziadka i niewiele do niego dodał. Chociaż zamówił Operę Królewską zaprojektowaną przez Jacques-Ange Gabriel (1698-1782), był o wiele bardziej zainteresowany zwiększeniem prywatności swoich własnych apartamentów. Ludwik XVI (rządził w latach 1774-1792), ostatni z Burbonów, który rządził w Wersalu, również skupił się na renowacji wnętrz. Jego królowa, Maria Antonina (1755-1793), zajmowała się Petit Trianon, bukolicznym pałacem na terenie Wersalu. Po tym, jak w 1789 roku tłum rewolucjonistów triumfalnie przeniósł nieszczęsnego króla i jego rodzinę z powrotem do Paryża, zamek opustoszał. Historia Wersalu jako rezydencji królów francuskich oficjalnie zakończyła się w 1837 roku, kiedy Ludwik Filip oświadczył, że zamek królewski ma stać się muzeum sławiącym „wszystkie chwały Francji.”

MIEJSCE WERSALU

Fortuny miasta Wersalu zmieniały się i traciły wraz z obecnością dworu. Ludwik XIV zrównał z ziemią pierwotną wioskę, aby zrobić miejsce dla wielkich alei i parków swojego zamku. Odbudował miasto na nowym miejscu, zadekretował, że ma się ono stać „najbardziej uczęszczanym i kwitnącym na świecie” i ściśle regulował nawet kolory materiałów budowlanych i dekoracje domów. Z dworem w stałej rezydencji, Wersal stał się administracyjną stolicą Francji, siedzibą wszystkich gałęzi rządu z wyjątkiem sądownictwa. Pod koniec XVII wieku liczba mieszkańców miasta – zaludnionego przez tych, których zawód lub zainteresowania sprowadzały na dwór – wynosiła ponad 30 000, a zajazdy mogły pomieścić kolejne setki. Po śmierci Ludwika XIV w 1715 roku, dwór wyjechał do Paryża, a Wersal wkrótce stał się miastem-widmem. Odrodził się dopiero po roku 1722, kiedy to Ludwik XV powrócił do pałacu swojego pradziadka. Wersal na stałe utracił pozycję stolicy administracyjnej w 1789 roku wraz z przymusowym wyjazdem Ludwika XVI do Paryża.

Życie szlacheckie na dworze

Przez wiele lat Wersal był postrzegany jako pozłacany teatr, na którego scenie wszechwładny absolutemonarcha zabawiał zniewoloną publiczność złożoną z udomowionych arystokratów. Najnowsze badania wykazały jednak, że Ludwik XIV nie mógł arbitralnie zdominować swoich poddanych. Jego rządy były ograniczone przez fundamentalne prawa królestwa, tradycję i praktyczne trudności w egzekwowaniu jego woli w rozległym kraju liczącym dwadzieścia milionów ludzi. Ponadto, nie posiadając policji ani stałej armii, król polegał na swoich szlachetnych poddanych, aby zapewnić porządek w królestwie. W konsekwencji rządy Ludwika XIV charakteryzowały się raczej współpracą z arystokracją niż kontrolą nad nią. Podobnie dwór wersalski był miejscem wzajemnie satysfakcjonującej wymiany między królem a szlachtą. Król wymagał od wielkich szlachciców obecności na dworze, ponieważ chciał zapewnić sobie ich lojalność. Oni zaś przychodzili, ponieważ uważali to za swoje prawo i przywilej, a także dlatego, że otrzymywali za to nagrody społeczne i materialne.

Znakomita większość francuskiej szlachty nie mieszkała w Wersalu. Tylko grandowie, najwyżsi rangą francuscy szlachcice, byli w rezydencji. Nawet w szczytowym okresie obecności szlachty, dziesięć tysięcy dworskich szlachciców stanowiło zaledwie 5 procent dziedzicznej szlachty. Rezydencja odbywała się według systemu kwartałów, co wiązało się z trzymiesięcznymi pobytami dwa razy w roku. Uprzywilejowani z tej liczby otrzymywali pokoje w samym zamku (który zawierał 220 apartamentów i 450 zaskakująco małych pokoi); mniej szczęśliwi mieszkali w Wersalu lub byli zmuszeni do codziennej podróży tam i z powrotem do Paryża. W pałacu Król Słońce zapewniał nieustanny wir baletów, oper, festynów, sztuk teatralnych i odbywających się trzy razy w tygodniu nocy hazardowych. Podczas gdy Ludwik XIV uniemożliwiał członkom dziedzicznej szlachty uczestniczenie w sprawach państwowych, dworzanie mieli więcej do zrobienia niż tylko uczestniczenie w rozrywkach, gdyż wielu z nich piastowało urzędy w królewskich domach.

Podstawowym obowiązkiem każdego dworzanina była jednak obecność przy królu. Towarzyszenie królowi dawało prestiż, ale, co ważniejsze, pozwalało szlachcie uzyskać dostęp do królewskich protekcji. Aby zapewnić sobie wierność szlachty i uniemożliwić komukolwiek zdobycie zbyt dużych wpływów i władzy, Ludwik XIV osobiście rozdzielał wszystkie królewskie protekcje – żaden główny minister nie miał kontroli nad skarbem, podziałem dóbr, przydzielaniem lukratywnych stanowisk kościelnych czy komend wojskowych. Ci szlachcice, którzy nie pojawiali się na dworze, rzadko otrzymywali jakąkolwiek nagrodę. Ludwik był znany z tego, że gdy proszono go o przysługę w imieniu szlachcica, który nie przyjeżdżał do Wersalu tak często, jak chciał król, mówił: „Nie znam go.”

Luis XIV poddał swoich dworzan ścisłej etykiecie, która regulowała ich zachowanie, maniery i ubiór. Ten precyzyjnie stopniowany kodeks przyznawał przywileje w zależności od pozycji szlachcica w dworskiej hierarchii. Określał na przykład, komu i kiedy wolno było nosić kapelusz, a kto mógł zasiadać w obecności rodziny królewskiej. Socjolog Norbert Elias słynnie dowodził, że skomplikowane zasady i rytuały, które rządziły członkami dworu Ludwika XIV, ułatwiły powstanie nowoczesnego scentralizowanego państwa. Uporządkowane społeczeństwo Wersalu stało się europejskim ideałem dobrze zarządzanego państwa.

Luis XIV pełnił rolę świętego króla jak aktor, który nigdy nie łamał zasad. Przez cały czas kalibrował swoje ruchy, gesty i mimikę. Czynności jego dnia – budzenie się, ubieranie, spotkania towarzyskie, jedzenie – wszystkie przebiegały według tak ścisłego reżimu, że każdy jego gest nabierał rangi rytuału. Ten ceremoniał podnosił status monarchy, a jednocześnie ograniczał dostęp do niego. Jako przykład może posłużyć dźwignia, czyli uroczyste przebudzenie króla. Podczas tego codziennego „kingrise” sześć ściśle wyznaczonych zestawów szlachciców wchodziło do królewskiej komnaty, aby ubrać monarchę. Najwyższy rangą szlachcic otrzymywał największy przywilej – mógł wręczyć królowi koszulę. Dworzanie zabiegali o udział w dźwigni (lub jej wieczornym odpowiedniku, coucher), ponieważ była to okazja do poproszenia króla o przysługę. Ci, którzy byli wykluczeni, mogli błagać monarchę tylko wtedy, gdy w ciągu dnia przemieszczał się po swojej zrytualizowanej orbicie od komnaty łoża, przez kaplicę, aż do komnaty rady.

Bez monarchy oddanego publicznemu sprawowaniu władzy, dwór wersalski nie mógłby funkcjonować tak skutecznie jako narzędzie rządów. Dzięki sile osobowości (i znanej zdolności do ciężkiej pracy) Ludwik XIV stworzył dwór, który był jednocześnie nieodpartym centrum towarzyskim dla wysokiej szlachty i siedzibą rządu dla jego ministerstwa. System ten był jednak w dużej mierze zależny od osobowości i zdolności władcy. Ludwik XIV niestrudzenie odprawiał rytuały królewskie, ale ani Ludwik XV, ani Ludwik XVI nie byli skłonni do utrzymywania tak ścisłego ceremoniału. Okazali się też mniej zdolni do odciągnięcia członków wysokiej szlachty od spraw państwowych lub do utrzymania równie skutecznej kontroli nad swoimi ministrami i polityką państwa. W ciągu XVIII wieku dwór wersalski, który niegdyś był celebracją bosko ustanowionej monarchii, stał się ośrodkiem despotyzmu.

Zobacz też Absolutyzm ; Colbert, Jean-Baptiste ; Dwór i dworzanie ; Francja ; Ludwik XIV (Francja) ; Ludwik XV (Francja) ; Ludwik XVI (Francja) ; Maria Antonina ; Monarchia ; Saint-Simon, Louis de Rouvroy .

BIBLIOGRAFIA

Źródło pierwotne

Saint-Simon, Louis de Rouvroy, duc de. Pamiętniki historyczne księcia de Saint-Simon: wersja skrócona. Wydane i przetłumaczone przez Lucy Norton. 3 vols. New York, 1967.

Secondary Sources

Adamson, John, ed. The Princely Courts of Europe: Ritual, Politics, and Culture under the Ancien Régime, 1500-1750. Londyn, 1999.

Beik, William. Absolutism and Society in Seventeenth-Century France: State Power and Provincial Aristocracy in Languedoc. Cambridge, U.K., i Nowy Jork, 1985.

Damien, André. „Versailles, Capitale?” Revue des sciences morales & politiques 151 (1996): 21-38.

Elias, Norbert. The Court Society. Translated by Edmund Jephcott. New York, 1983.

Le Roy Ladurie, Emmanuel. Saint-Simon i dwór Ludwika XIV. Przetłumaczone przez Arthura Goldhammera. Chicago, 2001.

Mukerji, Chandra. Territorial Ambitions and the Gardens of Versailles. Cambridge, U.K., and New York, 1997.

Newton, William B. L’espace du roi: La cour de France au château de Versailles, 1682-1789. Paris, 2000.

Solnon, Jean-François. La cour de France. Paryż, 1987.

Lynn Wood Mollenauer

.