Wrocław jest Polską w jej najbardziej czarującym i, dla wielu, najmniej wymawialnym wydaniu (to 'vrohtz-wahv’). Położona wzniośle na brzegu Odry „polska Wenecja” może poszczycić się 130 mostami łączącymi 12 wysp, jednym z najbardziej zapierających dech w piersiach rynków Europy i paradą renesansowych rezydencji w pastelowych kolorach, otoczonych gazowymi latarniami, które wciąż są zapalane ręcznie każdej nocy.

Ale pod gotyckimi iglicami i barokowymi pałacami kryje się maleńki świat, który czeka na odkrycie: legion małych ludzi, z których każdy ma nie więcej niż stopę wzrostu, czających się w alejkach, wyglądających zza drzwi i huśtających się na latarniach. Bezczelne, spiżowe i pełne osobowości, te małe figurki to wrocławskie krasnale, które zaczęły szaleć.

Może zainteresują Cię również:
– Ostatnia żyjąca krawcowa z jedwabiu morskiego
– Stocznia, która zmieniła ludzkość
– Znikający gwizdany język Grecji

Nikt nie wie, ile tych wesołych krasnali już istnieje, ale urzędnicy szacują, że obecnie jest ich ponad 400. W drodze z dworca autobusowego na Stare Miasto zauważyłam leżącego krasnala, który radośnie opalał się w parku, przytrzasnęłam sobie palec brodatym dusigroszem pracującym na laptopie przy kawiarni i instynktownie usunęłam się z drogi na widok dwóch strażaków wielkości buta, którzy pędzili gasić pożar.

Większość odwiedzających nie ma pojęcia, dlaczego te gnomy są tak ważne

Pozostań wystarczająco długo, a możesz znaleźć całe społeczeństwo krasnoludzkich kupców, bankierów, buskerów, profesorów i listonoszy. Jest tam lekarz z mini stetoskopem, ogrodnik pchający malutką taczkę i krasnoludzki dentysta wyrywający malutkie krasnoludzkie zęby. Jeden chrapie przy hotelu, dwóch całuje się przed biurem rejestracji małżeństw, a 19 wykonuje krasnoludzką symfonię przed miejską salą koncertową.

„Ich populację straciliśmy kilka lat temu” – przyznaje Robert Rasała, który prowadzi oficjalne centrum informacji o krasnalach na miejskim rynku. „Teraz ludzie przyjeżdżają z całego świata, żeby na nie polować, ale większość odwiedzających nie ma pojęcia, dlaczego są tak ważne.”

Twee as they may be, each statue is actually a nod to the Orange Alternative, an anti-Soviet resistance movement born in Wrocław that used Krasnoludki as its symbol and helped topplexing Poland’s oppressive communist regime in the 1980s.

Krasnale dały nam coś do śmiechu

Uzbrojona w puszki ze sprayem i kierowana przez artystę z Uniwersytetu Wrocławskiego o nazwisku Waldemar 'Major’ Fydrych, grupa pokojowo protestowała przeciwko cenzurowaniu przez rząd wolności słowa i zgromadzeń publicznych w okresie stanu wojennego od 1981 do 1983 r., zamalowując komunistyczną propagandę sztuką uliczną inspirowaną surrealizmem – konkretnie obrazami psotnych małych skrzatów.

„To był straszny, niebezpieczny czas. Nie można było wychodzić na ulice w nocy, a na głównym placu stały czołgi i żołnierze” – powiedział Arkadiusz Förster, dziennikarz Gazety Wyborczej. „Krasnoludki dały nam coś do śmiechu i to był cały pomysł: pokazać, jak absurdalna była sytuacja i zachęcić ludzi, by się nie bali”.

Gdy ruch zyskał popularność, Fydrych zaczął prowadzić kapryśne publiczne marsze ulicami Wrocławia, opowiadając się za „prawami krasnoludków”. Policja próbowała rozprawić się z tymi wywrotowymi, pro-gnomowymi zgromadzeniami, ale aresztowania stały się wiadomością na cały kraj i tylko ośmieszyły władze. Wkrótce na ulicach w całej Polsce zaczęły pojawiać się rysunki krasnali. Kulminacja ruchu nastąpiła 1 czerwca 1988 roku, kiedy to 10 000 protestujących zjechało do centrum Wrocławia w pomarańczowych czapkach w kształcie stożków i skandowało „Wolność dla krasnali!”.

„To wydarzenie stało się znane jako Rewolucja Krasnali” – powiedział Förster. „Pokazało światu, że komunizm się rozpada i że ludzie w każdym wieku mogą się połączyć, by pokojowo walczyć z systemem”.

Pokazało światu, że komunizm się rozpada

W 2001 roku miasto postanowiło upamiętnić historię artystycznej rebelii antykomunistycznej, stawiając odlany z brązu pomnik dużego krasnala – nazwanego Papą Krasnalem – na ulicy Świdnickiej, gdzie niegdyś zbierali się członkowie Pomarańczowej Alternatywy. Cztery lata później miejscowy rzeźbiarz Tomasz Moczek wpadł na pomysł: a gdyby tak stworzyć malutkie krasnale z brązu, z których każdy przedstawiałby inną część historii lub życia codziennego Wrocławia i rozstawić je po całym mieście?

Prezydent Wrocławia zlecił Moczkowi stworzenie pierwszych pięciu, a jego wczesne projekty – w tym rzeźnika z siekierą, który spogląda uroczyście na średniowieczną rzeźnię w mieście i trio skrzatów pracujących razem, aby pchać ludzkiej wielkości wózek na zakupy przed targowiskiem miejskim – okazały się tak popularne, że teraz zrodziły sporą subpopulację.

Dzisiaj Moczek stworzył ponad 100 wrocławskich krasnali i zainspirował kolekcję młodych rzeźbiarzy do zaprojektowania rozkosznie dziwacznych figur krasnali dla lokalnych organizacji charytatywnych, sklepów i organizacji. W miarę jak populacja skrzatów rosła, ludzie z całej planety zaczęli przyjeżdżać, aby znaleźć jak najwięcej tych niezwykle fantazyjnych cudów o wysokości 1 stopy.

„Chciałem stworzyć coś, co jest całkowicie zintegrowane z miastem – coś, co sprawia wrażenie, jakby zawsze tam było, a co dopiero teraz odkrywasz.” powiedział Moczek w swojej pracowni, trzymając w ręku model pierwszego krasnala, jakiego stworzył: przykucniętego skrzata piorącego swoje ubrania w Odrze.

„Jak to się stało, że ten krasnal nie ma butów?” zapytałam.

„Zdjął je, żeby nie zamokły” – odpowiedział Moczek. „Każdy krasnal ma swój własny, odrębny charakter. Ja po prostu tworzę ich takimi, jakimi są.”

W rzeczywistości, miasto niedawno stworzył oficjalną stronę internetową, aby pomóc ludziom lepiej zapoznać się z jego najmniejszych mieszkańców. Każdy z nich ma imię, szczegółową historię i unikalne nawyki. Można głosować na swoich ulubieńców, rejestrować nowych przybyszów lub śledzić najnowsze krasnalowe plotki. Są też mapy, aplikacje i trasy spacerowe do polowania na krasnoludki; coroczny wrześniowy festiwal z Wielką Paradą Krasnali; oraz zimowa tradycja, kiedy to mieszkańcy ubierają krasnale w szaliki, czapki i mitenki, aby było im cieplej.

Po zaproszeniu mnie do swojej pracowni Moczek poprowadził mnie na spacer po wrocławskim Starym Mieście, aby wskazać swoje ulubione, drobne potomstwo i zdradzić swój proces pracy.

Trzeba trzech miesięcy, aby stworzyć każdą ważącą od 4 do 5 kg kreację, wyjaśnił, a wszystko zaczyna się od szkicu. Następnie tworzy glinianą formę projektu, która działa jako negatyw dla silikonowego i gipsowego modelu, który powstaje później. Moczek robi w modelu cztery małe otwory i ostrożnie wlewa do nich gorący wosk, dbając o to, by forma miała taką samą grubość na całym ciele. Po ostatecznym retuszu wkłada model do pieca o temperaturze 700C na 12 godzin. Wosk topi się, pozostawiając puste miejsce, do którego Moczek wlewa roztopiony brąz, tworząc odlew. Następnie podgrzewa go do temperatury 1200C, kiedy mały krasnal nabiera masy i rośnie w gotowy na ulicę posąg.

„Najtrudniejszy jest moment, kiedy muszę je oddać” – powiedział Moczek, schylając się, by zbadać Śpiocha, który trzyma malutką włócznię i miał strzec wysokiej na kolana bramy prowadzącej do mitycznego „Miasta Krasnali”, ale zasnął podczas pracy. „Czasami lubię udać się do ich nowych miejsc spoczynku, by sprawdzić, jak sobie radzą”.

Gdy zbliżamy się do najsłynniejszych figurek Moczka – pary kumpli pchających granitową kulę w przeciwnych kierunkach (nazwanych Syzyfami) – zapytałem go, czy jest na tyle stary, by pamiętać życie we Wrocławiu w stanie wojennym, a on ucichł.

„Miałem dziewięć lat i chciałem z mamą pójść na lody” – powiedział, wpatrując się w ziemię. „Wyszliśmy na zewnątrz i zobaczyliśmy nadjeżdżające czołgi i uciekających ludzi. Moja matka upadła i została stratowana. Nie wiedziałem, co robić, więc po prostu rzucałem kamieniami w czołgi i miałem nadzieję, że się zatrzymają.”

Gdy Moczek podniósł głowę, do dwóch brązowych figurek powoli podszedł starszy pan o kamiennej twarzy. Mężczyzna pochylił się, pstryknął zdjęcie i nie mógł powstrzymać się od śmiechu na widok psotnych małych krasnali drepczących po ulicach.

„Może to tylko sztuka,” powiedział Moczek, błyskając uśmiechem. „Ale dla mnie to coś więcej.”

Custom Made to seria BBC Travel, która przedstawia kustoszy tradycji kulturowych na całym świecie.

Dołącz do ponad trzech milionów fanów BBC Travel, polub nas na Facebooku lub śledź nas na Twitterze i Instagramie.

Jeśli podobała Ci się ta historia, zapisz się na cotygodniowy newsletter bbc.com features o nazwie „If You Only Read 6 Things This Week”. Ręcznie wybrane historie z BBC Future, Earth, Culture, Capital i Travel, dostarczane do Twojej skrzynki odbiorczej w każdy piątek.