„Przez całe cztery lata wojny nie było żadnej naprawdę dobrej, prawdziwej książki wojennej. Jedynym prawdziwym pisarstwem, które pojawiło się w czasie wojny, była poezja. Jednym z powodów jest to, że poeci nie są aresztowani tak szybko jak prozaicy”

Oddziały brytyjskie w okopach

Wprowadzenie

Wielka Wojna, która miała miejsce w latach 1914-1918, wstrząsnęła podstawami świata zachodniego, powodując wstrząs społeczny, który pozostawił natychmiastowe i trwałe wrażenia na każdym aspekcie społeczeństwa i kultury. Wielka Brytania, jako jeden z głównych walczących stron konfliktu, nie była wyjątkiem i doświadczyła fali zmian społecznych i artystycznych jako bezpośredniego rezultatu wojny. Jedną z najsilniej dotkniętych przez wojnę dziedzin kultury była literatura. Literatura okresu Wielkiej Wojny często odzwierciedla i kąśliwie krytykuje okropności wojny, jak również zmiany zachodzące w społeczeństwie, stanowiąc drastyczne przejście między twórczością przed- i powojenną. W czasie wojny zaszło wiele zmian społecznych, politycznych i ekonomicznych, a każdy z ówczesnych pisarzy czuł potrzebę wypowiedzenia się przeciwko wadom, które dostrzegał w swoim społeczeństwie, czasem nawet walcząc o swoje życie w okopach. Nowy styl wojny dał żołnierzom niespotykaną ilość czasu na rozważanie bitew, które stoczyli; nie tylko w sensie dosłownym, ale bitew umysłu i ducha, których nie brakowało w piekielnych warunkach, jakie znosili. Literatura stała się dla brytyjskich żołnierzy powszechnym sposobem podejścia do rzeczywistości wojennej, czy to w celu wyrażenia sprzeciwu wobec niej, czy po prostu jej zrozumienia.

Zarówno kobiety, jak i mężczyźni zwrócili się do pisania jako środka emocjonalnego ujścia. W Wielkiej Brytanii, porządek społeczny był wstrząsany przez wojnę toczącą się po drugiej stronie kanału, z kobietami stającymi się kluczowymi podporami ekonomicznymi pod nieobecność mężczyzn i mężczyznami cierpiącymi z powodu fizycznego i psychicznego stresu wojennego. Kobiety zostały zmuszone do przyjęcia roli, która tradycyjnie uważana była za męską, podejmując pracę w fabrykach, aby zapewnić utrzymanie swoim dzieciom, a także przejmując wiodącą rolę w utrzymaniu rodziny. W rezultacie wiele kobiet zaczęło zabierać głos, omawiając swój pogląd na wojnę i wpływ, jaki miała ona na ich rodziny. Pisarze i poeci Wielkiej Wojny starali się podkreślić, że ta wojna była inna niż wszystko, co świat widział wcześniej, zarówno sposób, w jaki ją prowadzono, jak i zmieniające się podejście do celu konfliktu, i było to zadanie wspólne dla całego społeczeństwa, zarówno tego na polu bitwy, jak i w domu.

Wielka Wojna (1914-1918)

„Masy martwych ciał rozrzuconych na ziemi, pióropusze trującego gazu unoszące się w powietrzu, setki kilometrów okopów zarażonych szczurami – to tylko niektóre z niezatartych obrazów, które kojarzą się z I wojną światową (1914-18). Była to wojna, która wyzwoliła śmierć, straty i cierpienie na niespotykaną dotąd skalę.” – The Norton Anthology of English Literature; Online Tematy: Intro to 20th Century

Film wprowadzający do I wojny światowej, autentyczny materiał filmowy &obrazy (10)

Wielka Wojna rozpoczęła się 28 czerwca 1914 roku, po łańcuchu wydarzeń, które nastąpiły po zamachu na Franciszka Ferdynanda, arcyksięcia Austro-Węgier, i jego żonę. Wojna toczyła się pomiędzy dwoma odrębnymi stronami: Mocarstwami Centralnymi (Austro-Węgry, Niemcy, Bułgaria i Imperium Osmańskie) oraz Mocarstwami Sprzymierzonymi (Wielka Brytania, Francja i Imperium Rosyjskie tworzące Potrójną Ententę). Ze względu na rozległą sieć sojuszy i traktatów między narodami europejskimi, w wojnę zaangażowany był niemal cały kontynent i nie tylko, co sprawiło, że wiele osób zastanawiało się, czy naprawdę należy brać udział w konflikcie, który pozornie nie miał z nimi nic wspólnego. Wielka Brytania, jako członek Potrójnej Ententy, była jednym z takich przypadków, ponieważ została zobowiązana do przystąpienia do wojny, gdy Niemcy wypowiedziały wojnę swoim francuskim sojusznikom. Ponadto, na mocy traktatu londyńskiego z 1839 roku, Wielka Brytania miała podpisany traktat z Belgią, który wymagał obrony neutralnego kraju po inwazji Niemiec 4 sierpnia 1914 roku. Tego dnia premier Herbert Asquith wypowiedział wojnę Niemcom. Domyślnie przystąpiły one do wojny z resztą mocarstw centralnych.

Wojna okopowa

W Wielkiej Wojnie pojawił się nowy typ działań wojennych, znany jako wojna okopowa, która doprowadziła do stagnacji konfliktu i przeciągnęła go w czasie, ponieważ zarówno alianci, jak i mocarstwa centralne walczyły na silnie ufortyfikowanych pozycjach, których żadna ze stron nie była w stanie pokonać, co prowadziło do bezprecedensowej rzezi, przy niewielkich, a często wręcz żadnych korzyściach. Okropne warunki panujące w okopach i pozorna bezcelowość walki, która nastąpiła po ich zbudowaniu, posłużyły jako makabryczna inspiracja dla wielu „poetów okopowych” w czasie całej wojny.

• Walka z sieci umocnień wykopanych lub zbudowanych na lub poniżej poziomu gruntu.

• Zasięg karabinów maszynowych i siła ognia uniemożliwiały oddziałom przemieszczanie się na nowe pozycje

• Okopy wykopane wzdłuż frontów pól bitewnych w celu prowadzenia walki bez możliwości poruszania się

• Skutkowało patem, zwłaszcza na froncie zachodnim, który trwał przez większość wojny

• Dostarczały żołnierzom miejsca i czasu na poznanie się

• Łączyły poprzez sieci; odpoczynek & okopy poza służbą

• Żołnierze jedli, spali, walczyli, odpoczywali w okopach

• Obszar między okopami przeciwnych sił znany jako „Ziemia niczyja”

• Znaczenie dla literatury, ponieważ powstała poezja okopowa; żołnierze potrzebowali spędzać czas podczas długiego przebywania w okopach

Battle of the Somme (July 1 – Nov. 18 listopada 1916 r.):

• Główny atak aliantów na froncie zachodnim

• Pierwszy atak brytyjski w wojnie

• 58 000 żołnierzy brytyjskich straconych w ciągu jednego dnia, co pozostaje rekordem

• 420 000 żołnierzy brytyjskich straconych ogółem

• Znaczenie dla literatury brytyjskiej:

  • Strata ludzi podczas pierwszego ataku spowodowała ogromny spadek morale żołnierzy

  • Dostarczyła inspiracji do wykorzystania poezji jako ujścia dla ich emocji

  .

(7)

Niemcy się rozpadają

Niemcy przegrały wojnę z powodu rosnącego znużenia konfliktem wśród własnej ludności i porażki kluczowych sojuszników, jak również przybycie świeżych amerykańskich posiłków na front zachodni, które zapewniły, że siły alianckie będą w stanie prowadzić walkę dłużej niż Niemcy mogły sobie na to pozwolić. Marynarze niemieckiej marynarki wojennej nie chcieli wracać do widzenia i zaczęli się buntować. W rezultacie 9 listopada 1918 r. cesarz uciekł przez niemieckie linie do Holandii. 11 listopada podpisano zawieszenie broni i wreszcie nastał pokój.

• Traktat wersalski
  • 28 czerwca, 1919
  • Traktat pokojowy na zakończenie wojny między Niemcami a mocarstwami sprzymierzonymi
  • Negocjacje trwały 6 miesięcy na konferencji pokojowej w Paryżu

.

Timeline wydarzeń I wojny światowej & Literatura brytyjska

1914 Wybuch I wojny światowej Otwarcie Kanału Panamskiego	James Joyce, Dubliners
1915 Pierwsze ataki lotnicze na Londyn Niemcy używają trującego gazu w wojnie	D.H. Lawrence, Tęcza; Ford Maddox Ford, The Good Soldier Ezra Pound, Cathay Rupert Brooke, 1914 and Other Poems
Brytania przystępuje do Wielkiej Wojny w pierwszej bitwie nad Sommą Bitwa pod Verdun Australijczycy zabijani w kampanii Gallipoli Powstanie Wielkanocne w Dublinie	James Joyce, Portrait of the Artist as a Young Man Robert Graves, Over the Brazier
USA przystępuje do wojny Rewolucja październikowa w Rosji Battle of Passchendaele	T.S. Eliot, Prufrock i inne obserwacje Robert Graves, Goliath and David
Druga bitwa nad Sommą Załamanie ofensywy niemieckiej; koniec wojny Głosy dla kobiet powyżej 30 roku życia Pandemia grypy zabija miliony	Lytton Strachey, Eminent Victorians Robert Graves,Fairies and Fusiliers
Traktat pokojowy ratyfikowany w Wersalu Teoria względności Einsteina potwierdzona podczas zaćmienia Słońca Rozpad dawnego Imperium Imperium Habsburgów Alcock i Brown wykonują pierwszy lot przez Atlantyk Prohibicja uchwalona w USA
1920	Robert Graves, Skrzynka na skarby ; Country Sentiment
1921	Robert Graves, The Pier-Glass
1922	T.S. Eliot, The Waste Land T.S. Eliot napisał The Waste Land, poemat słynący z satyry, a jego wykluczenie zmiany czasu, miejsca, osoby mówiącej i lokalizacji po części czynią go tak znaczącym

British Poetry of the Great War

THE TRENCH POETS:

Edggell Rickword (1898-1982)

„In sodden trenches I have heard men speak,
Though numb and wretched, wise and witty things;
And loved them for the stubbornness that clings
Longest to laughter when Death’s pulleys creak;”
-Edgell Rickword (Trench Poets, 1921)

• Oficer w Armii Brytyjskiej
• Dorosł do ciężkiej infekcji w lewym oku, która doprowadziła do jego usunięcia
• Wydał swój pierwszy zbiór poezji w książce zatytułowanej Behind The Eyes w 1921
• Wiersze takie jak „Trench Poets” z Behind The Eyes zostały opisane jako ” mroczne energie i śmiały dowcip, które były częścią już charakterystycznego stylu Rickworda.”

__Wilfred Owen (1893-19____18)__

„Moim tematem jest Wojna, i szkoda Wojny. Poezja jest w tej litości.” – Wilfred Owen, 1916

• Żołnierz brytyjski
• Znany z realistycznego stylu
• Pisał o okropnościach wojny & gazowej w okopach
• Przeżył wiele ran wojennych, w wyniku których doznał „szoku pociskowego”
• Zamierzał wydać książkę poetycką, ale zginął w akcji 4 listopada 1918 roku
• Większość jego poezji została opublikowana po jego śmierci
• „Jego poezja często graficznie ilustrowała zarówno okropności działań wojennych, jak i otaczające go fizyczne krajobrazy oraz ludzkie ciało w relacji do tych krajobrazów. Jego wiersze stoją w ostrym kontraście do patriotycznych wierszy wojennych pisanych przez wcześniejszych poetów Wielkiej Brytanii, takich jak Rupert Brooke.” (9)

Isaac Rosenberg (1890-1918)

„Jestem zdecydowany, że ta wojna, z całą swoją mocą niszczenia, nie opanuje mojego poetyzowania; to znaczy, jeśli będę miał wystarczająco dużo szczęścia, by przejść przez nią cało” – Isaac Rosenberg, 1916

• Żołnierz brytyjski
• Pod silnym wpływem Keatsa i innych romantyków
• Wziął udział w wojnie, ponieważ był niepracującym poetą
• Zginął w akcji, 1918
• Wszystkie utwory opublikowane po śmierci
• „Wiersze Rosenberga, takie jak 'Dead Man’s Dump’ czy często antologizowane 'Break of Day in the Trenches’, charakteryzują się głębokim połączeniem współczucia, jasności, stoicyzmu i ironii” – poets.org

Julian Grenfell (1888-1915)

„Grzmiąca linia bitwy

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Julian_Grenfell_(For_Remembrance)_cropped.jpg/220px-Julian_Grenfell_(For_Remembrance)_cropped.jpg

Literatura poprzez inne media

Pieśni okopowe

Pieśni okopowe były wierszami pisanymi przez żołnierzy w celu złagodzenia stresu i strachu, który napotkali w czasie wojny. Dzięki tym pieśniom żołnierze byli w stanie stworzyć więzi między sobą. Żołnierze śpiewali te piosenki w swoich obozach bazowych, podczas marszu, a podczas linii frontu. Te krótkie piosenki i wiersze zawierały rym, który stworzył muzyczną jakość dźwięku do swoich utworów, te wiersze często stały się znane w całym baraku pisarzy. Ton piosenek, często były gorzkie, z wykorzystaniem nieprzyzwoitego języka. Wynikało to po części ze złego traktowania żołnierzy przez wyższych rangą, przyznania się do pewnej śmierci i nieszczęść wojny. Jednak w innych przypadkach piosenki te były humorystyczne i dowcipne; nawet były parodiami znanych piosenek z tamtych czasów. Używali pisania jako ujścia dla emocji, które nie mogły być honorowo wypowiedziane. Ich piosenki i wiersze krążyły wokół tematów takich jak pragnienie powrotu do domu, osobisty brak poparcia dla wojny, problemy z przełożonymi i inne ogólne nieprzyjemności w obozie. Ale celem większości pieśni okopowych było wspieranie i wyrażanie koleżeństwa wśród żołnierzy, którzy walczyli i żyli razem w tych warunkach. Oto kilka słynnych pieśni okopowych z czasów I wojny światowej:

• „Don’t Take My Darling Boy Away”
  • Don’t take my darling boy away from me,

    Don’t send him off to war
    You took his father and brothers three,
    A teraz wróciłeś po więcej
    Kim są bohaterowie, którzy walczą w twojej wojnie
    Matki, które nie mają nic do powiedzenia
    Ale mój obowiązek został spełniony, więc na litość boską zostaw jednego!
    And don’t take my darling boy away

    .

• „I don’t want to join the Army”
  • I don’t want to join the army,
    I don’t want to go to war.
    I’d rather hang around Piccadilly underground,
    Living off the earnings of a lady typist.
    Nie chcę bagnetu w brzuchu,
    Nie chcę, by mi odstrzelono pachołki.
    Wolę zostać w Anglii, w wesołej wesołej Anglii,
    I cudzołożyć to krwawiące życie.
• „It’s a long way to Tipperary”
  • It’s a long way to Tipperary, it’s a long way to go.

    It’s a long way to Tipperary, to the sweetest girl I know.
    Żegnaj, Piccadilly,
    Żegnaj Leicester Square.
    Do Tipperary długa droga, lecz moje serce jest tam.

(11)

Kobiety w czasie wojny

Zmiana ról płci i rodzina bez ojca

Z powodu nieobecności mężczyzn na froncie domowym, typowo domowe Brytyjki zajmowały się pracami, które zwykle wykonywali mężczyźni. Około dwa miliony kobiet zastąpiło mężczyzn w latach 1914-1918. Wiele miejsc pracy znajdowało się w fabrykach, które wymagały ciężkiej pracy fizycznej, tworząc nowy wizerunek kobiety pracującej. Oprócz męskich zawodów, kobiety musiały opiekować się i utrzymywać swoje rodziny, podczas gdy ich mężowie służyli na wojnie. Zmiana ról płciowych kobiet pomogła kobietom w uzyskaniu w przyszłości praw wyborczych, jednak wizerunek kobiety-robotnika był niestety tylko tymczasowy. Zaraz po wojnie kobiety powróciły do roli gospodyń domowych, którymi były przed Wielką Wojną, choć nie było to całkowicie dobrowolne z ich strony.

Wyrażenie poprzez literaturę

Mimo że mężczyźni zostali bardziej dotknięci fizycznie przez Wielką Wojnę, kobiety ucierpiały również emocjonalnie. Między wysokim poziomem stresu związanego z przejęciem roli mężczyzny w miejscu pracy i życiu domowym a smutkiem z powodu rozłąki z mężem, kobiety znajdowały w pisaniu sposób na wyrażenie swoich uczuć i drastycznych sytuacji. Kobiety, które zostały pielęgniarkami, wykorzystywały kontakt z rannymi żołnierzami i ich obserwacje oraz życie szpitalne jako główne tematy swoich utworów.

Oryginalny rękopis „Być może” Very Brittain

Wybrane pisarki:

Vera Brittain (1893-1970)

Podczas wojny Vera Brittain opuściła Oxford, by na cztery lata zostać pielęgniarką VAD. Wyszła za mąż za kwatermistrza-sierżanta Rolanda Leightona, którego pisarstwo również odegrało ważną rolę w literaturze brytyjskiej podczas wojny. Pisali do siebie listy i wiersze podczas jego nieobecności przed przedwczesną śmiercią w czasie wojny.

• Verses of a VAD (1918)
• The Dark Tide (1923) – pierwsza powieść
• Not Without Honour (1924)
• Testament młodości (1933)
• Testament przyjaźni (1940)
• Testament doświadczenia (1957)

Eva Dobell (1867-.1963)

Eva Dobell czerpała inspirację do pisania ze swoich doświadczeń jako pielęgniarka-ochotniczka. Pisała, aby podnieść morale rannych żołnierzy i była znana z tego, że pisała o konkretnych pacjentach. Eva, miłośniczka sonetów, była głęboko dotknięta wojną, co łatwo dostrzec w jej poezji.

Eva Dobell „Adwent, 1916”

Śniło mi się ostatniej nocy, że Chrystus znów przyszedł na ziemię
By błogosławić Swoich. Moja dusza z miejsca na miejsce
W swoim śnie-poszukiwała Jego oblicza
Przez świątynie, miasta i urocze krainy, na próżno.
A potem dotarłam do miejsca, gdzie śmierć i ból
Uczyniły ze słodkiego świata Boga pustkowie,
Z potrzaskanymi drzewami i łąkami zgorzałymi i rozdartymi,
Gdzie ponure okopy szpeciły równinę rozoraną pociskami.

I przez tę Golgotę z krwi i gliny,
Gdzie obserwatorzy przeklinali chory świt, z ciężkimi oczami,
Tam (w moim śnie) Chrystus przeszedł na Swej drodze,
Gdzie Jego krzyż wyznacza ich bezimienne groby, którzy umarli
Zginęli za zbawienie świata, gdzie przez cały dzień
Za cudze dobro ukrzyżowani są silni ludzie.

Wyniki tematyczne &Tendencje

Ironia

Jedną z wyróżniających się tendencji poezji i innych rodzajów literatury podczas pierwszej wojny światowej była uporczywa skłonność do ironii. Na początku wojna była witana z pewnego rodzaju ironicznym entuzjazmem, a żołnierze-poeci, tacy jak Julian Grenfell, wyznawali, że „uwielbiam wojnę. Jest jak wielki piknik bez bezprzedmiotowości pikniku. Nigdy nie było mi tak dobrze ani tak szczęśliwie”. (12) Charakter wojny, kosztownej na wiele różnych sposobów, stał w jaskrawym kontraście z zalewem propagandy, która była forsowana przez rząd w celu uzyskania większego poparcia dla wojny, często w celu przyciągnięcia nowych ochotników w obliczu przytłaczającej liczby ofiar, które były regularnie ponoszone. Poeci tacy jak Grenfell w swoich utworach wyśmiewali propagandę gloryfikującą wojnę i służbę w niej, ponieważ sami doświadczyli okrucieństw okopów i poprzez swoje pisarstwo przedstawiali rzeczywistość wojenną.

Punkt widzenia żołnierza

Wielka część poezji tworzonej przez „poetów okopowych” przedstawiała wojnę z punktu widzenia przeciętnego żołnierza, ukazując w graficznych szczegółach widoki i doświadczenia, które były ich życiem dzień po dniu, a których ludzie w domu nigdy nie widzieli, od opisów walki, przez podłe warunki życia, po koszmarne przypadki wojny chemicznej i ogólne poczucie beznadziei, z którym żołnierze często się borykali. W swoim wierszu „Dulce Et Decorum Est”, Wilfred Owen opisuje to wszystko:

Podwójnie zgięci, jak starzy żebracy pod workami,
Knock-kneed, kaszląc jak wieprze, przeklinaliśmy przez szlam,
Aż na nawiedzających flarach odwróciliśmy się plecami,
I w kierunku naszego odległego odpoczynku zaczęliśmy się przedzierać.
Mężczyźni maszerowali śpiąc. Many had lost their boots,
But kulał dalej, blood-shod. Wszyscy kulali, wszyscy ślepli;
Upici ze zmęczenia; głusi nawet na huki
pocisków gazowych spadających cicho z tyłu.

Gaz! GAS! Szybko, chłopcy! – Ekstaza szamotaniny
Pasowanie niezdarnych hełmów w samą porę,
Ale wciąż ktoś krzyczał i potykał się
I miotał się jak człowiek w ogniu lub wapnie.
Przez zamglone szyby i gęste zielone światło,
Jak pod zielonym morzem, widziałem, jak tonie.

We wszystkich moich snach, przed moim bezradnym wzrokiem
Głębił się we mnie, rynsztokując, krztusząc się, tonąc.

Gdybyś i ty w jakichś duszących snach mógł kroczyć
Za wozem, do którego go wrzuciliśmy,
I patrzeć na białe oczy wijące się na jego twarzy,
Jego wiszącą twarz, jak diabeł chory na grzech,
Gdybyś słyszał, przy każdym wstrząsie, jak krew
wycieka z płuc skorumpowanych pianą
Obsceniczne jak rak, gorzkie jak pałka
Podłe, nieuleczalne rany na niewinnych językach,-
Przyjacielu, nie opowiadałbyś z takim zapałem
Dzieciom żądnym rozpaczliwej chwały,
Starego kłamstwa: Dulce et decorum est
Pro patria mori. (13)

Początek modernizmu

„Podniecenie to jednak osiągnęło straszliwą kulminację w 1914 roku wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej, która zniszczyła pokolenie młodych mężczyzn w Europie, doprowadziła Rosję do katastrofalnej rewolucji i zasiała ziarno jeszcze gorszej pożogi w następnych dekadach. Wraz z końcem wojny w 1918 roku zakończyła się wielowiekowa dominacja Europy nad światem, a rozpoczęło się „stulecie amerykańskie”. Dla artystów i wielu innych osób w Europie był to czas głębokiego rozczarowania wartościami, na których opierała się cała cywilizacja. Ale był to również czas, w którym awangardowe eksperymenty, które poprzedziły wojnę, podobnie jak technologiczne cuda samolotu i atomu, nieuchronnie ustanowią nową dyspensację, którą nazywamy modernizmem.” – A Brief Guide to Modernism, poets.org

Poglądy religijne

Wielka część pisarstwa powstającego w Wielkiej Brytanii w czasie wojny była nacechowana religijnie, a przynajmniej niosła ze sobą tematy religijne lub przywoływała obrazy religijne, jak na przykład w „Adwencie 1916” Evy Dobell, gdzie opisuje ona w swoich snach rychły powrót Chrystusa, który odwiedza pola bitwy i porównuje do niego poległych żołnierzy, mówiąc, że są oni „ukrzyżowani” dla dobra innych. Czasami używano go, by zdobyć poparcie dla wojny, twierdząc, że Bóg jest po stronie Brytyjczyków i że w rezultacie będą oni chronieni, jak na przykład w „Fall In” Harolda Begbiego, gdzie namawia on młodych mężczyzn do przyłączenia się do wysiłku wojennego, głosząc, że „Anglia wzywa Boga”. Inni, zwłaszcza kilka lat po rozpoczęciu konfliktu, wyrażali głęboki wewnętrzny konflikt między ich przekonaniami religijnymi a rzeczywistością, z którą się zetknęli, a która podważała ich przekonania.

Bourke, Joanna. „Women on the Home Front in World War One”. BBC, 2003.

http://www.mantex.co.uk/ou/a319/a319-15.html
Crawford, Fred D. British Poets of the Great War. Selinggrove, PA. Susquehanna University Press, 1988.

http://www.oucs.ox.ac.uk/ww1lit/collections/brittain
Miller, Alisa.The Vera Brittain Collection. The First World War Poetry Digital Archive.

Pyecroft, Susan. „British Working Women and the First World War”. The Historian, Vol. 56, 1994.

http://www.oucs.ox.ac.uk/ww1lit/education/tutorials/intro/trench/songs.html#bomb – Trench warfare songs (cite)

http://www.greatwar.nl/frames/default-quotes.html (cite)

7) http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm

8) http://www.oucs.ox.ac.uk/ww1lit/collections/owen

9) https://www.poets.org/poetsorg/poet/wilfred-owen

10) http://www.youtube.com/watch?v=ZVDUXPB_sTs

11) http://www.oucs.ox.ac.uk/ww1lit/collections/item/1648?CISOBOX=1&REC=6

12) http://www.palgraveconnect.com/pc/doifinder/view/10.1057/9780230234215

13) http://www.poemhunter.com/poem/dulce-et-decorum-est/

https://www.poetryfoundation.org/poems-and-poets/poets/detail/edgell-rickword

http://www.firstworldwar.com/audio/index.htm

Powrót do dwudziestego wieku

.