Copyright free: Copyright-free on Wikimedia Commons No women allowed – Mathematical Tripos at Cambridge, 1842 Minął dopiero rok 1971, zanim powstała pierwsza organizacja wspierająca kobiety w matematyce. Stowarzyszenie na rzecz Kobiet w Matematyce (Association for Women in Mathematics, AWM) zostało założone w Stanach Zjednoczonych i pomimo szerokiej pracy, która została podjęta w celu sprostania wyzwaniom stojącym przed kobietami w matematyce, kobiety nadal napotykają na szczególne trudności w swojej karierze zawodowej. Wiele z tych trudności ma długą historię wywodzącą się z głęboko zakorzenionych postaw kulturowych. Poniżej przedstawiamy spojrzenie na niektóre z wyzwań stojących przed tymi, którzy tworzyli lub rozwijali oryginalną matematykę w ciągu ostatnich stu pięćdziesięciu lat.

Kobiety i matematyka w XVIII i XIX wieku

Copyright free: Copyright-free from Wikimedia Commons Maria Agnesi (1718-1799) Pierwszą kobietą w okresie nowożytnym, która wniosła znaczący wkład do matematyki, była Włoszka Maria Agnesi (1718-1799). W 1748 roku opublikowała ona jeden z najwcześniejszych podręczników rachunku różniczkowego i całkowego, Instituzioni Analitiche. Książka ta była dostępna dla szerokiej publiczności i stanowiła ważny wkład w rozwój rachunku we Włoszech. Dwa lata po wydaniu książki, z rekomendacji papieża Benedykta XIV, została powołana na katedrę matematyki w Bolonii, ale nigdy nie objęła tego stanowiska ani nie pojechała do Bolonii, woląc poświęcić się działalności charytatywnej.

W kontekście ogólnego pytania o postrzeganie kobiet matematyków w XVIII wieku, warto zauważyć, że w dyskusji na temat francuskiego tłumaczenia książki Agnesi, zauważono, że takie tłumaczenie powinno być dokonane przez kobietę, sugerując w ten sposób, że było coś szczególnie kobiecego w sposobie, w jaki napisała tekst.

Copyright free: Copyright-free from Wikimedia Commons Ada Lovelace (1815-1852) Agnesi, wraz z innymi kobietami w XVIII i na początku XIX wieku, takimi jak Émilie du Châtelet (1706-1749), Ada Lovelace (1815-1852) i Mary Somerville (1780-1872), wszystkie wniosły trwały i znaczący wkład w matematykę. Nie przeszkadzano im w uprawianiu matematyki, a wręcz przeciwnie. Ada Lovelace była zachęcana przez swoją matkę do studiowania matematyki u Augustusa De Morgana. Wszystkie pochodziły z klasy społecznej, która pozwalała im uczestniczyć w funkcjach społecznych, na których mogły na równych prawach dyskutować z mężczyznami o matematyce i filozofii naturalnej.

Ale chociaż kobiety
mogły mieszać się towarzysko w kręgach matematycznych i
naukowych, nie mogły
zajmować oficjalnych stanowisk.

Obaj Somerville i Lovelace uczęszczali na wieczory naukowe Charlesa Babbage’a (1791-1871) i często odwiedzali go razem, by dyskutować o jego silniku analitycznym. Fakt, że Élisabeth Ferrand (1700-1752), mająca duży wpływ na Abbé de Condillaca i przyjaciółka Alexisa Claude’a Clairauta, wybrała stronę z wpływowych Eleménts de la philosophie de Newton (1738) Voltaire’a – książki, która wprowadziła fizykę newtonowską do Francji – jako tło swojego portretu, wskazuje na akceptowalność takiej nauki wśród kobiet w kręgach oświeceniowych.

Voltaire nie był jedynym autorem Eleménts de la philosophie de Newton, chociaż jego nazwisko jest jedynym, które pojawia się na stronie tytułowej. Współautorstwo nie było wówczas w zwyczaju, ale nie ma wątpliwości, że Émilie du Châtelet odegrała istotną rolę w powstaniu książki, a sam Voltaire nie stronił od przyznania się do tego. Nazwisko Du Châtelet pojawia się dwukrotnie we wstępie, w którym Voltaire wyjaśnia ich współpracę, pojawia się ona również na frontispisie, gdzie wyobraża ją sobie jako muzę unoszącą się nad nim, trzymającą lustro odbijające mądrość Newtona na jego dłoni, pośrednio przyznając jej naukową wyższość.

Dokończenie pierwszego i jedynego francuskiego tłumaczenia Principiów

Copyright free: Copyright-free from Wikimedia Commons Emilie du Chatelet (1706-1749) Jakieś dziesięć lat później du Châtelet ukończyła swoje własne i znacznie ambitniejsze dzieło: tłumaczenie z łaciny Principiów Newtona. Nie było to jednak zwykłe tłumaczenie: Geometria Newtona została przełożona na algebrę, a du Châtelet opatrzyła ją obszernym komentarzem zawierającym najnowsze badania. Ukończyła ją będąc w ciąży i zmarła wkrótce po porodzie. Została opublikowana dopiero dziesięć lat po jej śmierci. Publikacja zbiegła się w czasie z rokiem powrotu Komety Halleya w 1759 roku. Do dziś jest to jedyne kompletne tłumaczenie Principiów na język francuski.

Ale chociaż kobiety mogły mieszać się towarzysko w kręgach matematycznych i naukowych, nie mogły zajmować oficjalnych stanowisk. Mary Somerville była w stanie zarabiać pieniądze na sprzedaży swoich książek. Jej Mechanism of the Heavens (1831), ceniony przekład i komentarz do mechaniki nieba Pierre’a-Simona Laplace’a (1749-1827), stał się zalecanym tekstem dla mężczyzn studiujących Mathematical Tripos w Cambridge. Mogła mieć pracę opublikowaną przez Royal Society of London, ale nie było mowy o jej przyjęciu jako Fellow of the Society.

Copyright free: Copyright-free from Wikimedia Commons Hertha Ayrton (1854-1923) W 1902 r. fizyczka Hertha Ayrton (1854-1923) została formalnie zgłoszona jako kandydatka do Fellowship of the Royal Society. Jednym z powodów jej nieprzyjęcia był fakt, że była mężatką, a zamężne kobiety nie miały żadnego statusu prawnego! Chociaż Royal Society nie przyznałaby Ayrton jako Fellowship, pozwolili jej przeczytać referat przed Towarzystwem – pierwszą kobietą, która to zrobiła – a w 1906 roku przyznali jej Medal Hughesa. Członkowie Towarzystwa byli gotowi uznać, że kobiety mogą zajmować się nauką i rzeczywiście robią to bardzo dobrze, ale nie byli gotowi zaakceptować, że kobiety powinny lub mogły być uważane za równe sobie pod względem naukowym. Pierwsze kobiety zostały przyjęte w 1945 roku. Pierwsza kobieta matematyk, Mary Cartwright (1900-1998), została przyjęta w 1947 roku.

Zaprzeczył „samo istnienie kobiety matematyk”

Copyright free: Copyright-free from Wikimedia Commons Sofia Kovalevskaya (1850-1891) Pierwszą kobietą, która została profesjonalnym matematykiem akademickim w nowoczesnym sensie, była Rosjanka Sofia Kovalevskaya (1850-1891). Wspierana przez szwedzkiego matematyka Göstę Mittag-Lefflera (1846-1927), który pokonał silną opozycję, aby zapewnić jej nominację w Stockholm Högskola (obecnie Uniwersytet Sztokholmski), została profesorem zwyczajnym w 1889 roku. Jednak pomimo uznanego talentu matematycznego Kovalevskiej – w 1888 roku otrzymała Prix Bordin francuskiej Académie des Sciences w Paryżu za pracę na temat wirującego blatu – nie miała szans na zdobycie stanowiska w jednym z matematycznych centrów Europy, takich jak Paryż czy Berlin.

Kovalevskaya podawała przykłady uprzedzeń, z jakimi się spotykała. W 1869 roku, na początku swojej kariery, kiedy odwiedzała londyński salon powieściopisarki George Eliot, zastała Eliota, który interesował się matematyką, bardzo chętnego do przedstawienia jej filozofa Herberta Spencera, ponieważ, jak powiedziała Eliot, Spencer zaprzeczał „samemu istnieniu kobiety matematyczki.”

W grudniu 1884 roku, po mianowaniu jej na stanowisko docenta w Sztokholmie, napisze do Mittag-Lefflera: „Otrzymałam od Twojej siostry, jako prezent świąteczny, artykuł Strindberga, w którym dowodzi on tak zdecydowanie, jak dwa i dwa tworzą cztery, jaką potwornością jest kobieta, która jest profesorem matematyki, i jak bardzo jest niepotrzebna, szkodliwa i nie na miejscu.”

„Pierwsza przystojna matematyczna dama”

Jako utalentowana matematyczka, Kovalevskaya nieuchronnie przyciągała uwagę, nie tylko ze względu na swoją matematykę. Asystent angielskiego matematyka, James Joseph Sylvester, po obejrzeniu fotografii Kovalevskiej oświadczył, że jest ona „pierwszą przystojną matematyczną damą”, jaką kiedykolwiek widział. (Oczywiście można się zastanawiać, ile matematycznych dam on w ogóle widział!) Po jej przedwczesnej śmierci – zmarła niespodziewanie w wieku zaledwie 41 lat – jej sława wzrosła, a zainteresowanie jej wyglądem nasiliło się. Ale nie było już zgody.

„Panna Scott odpowiedziała na referaty
zestawione do matematycznego triposu w sposób, który wyniósłby ją wysoko na listę Wranglerów, co jest osiągnięciem
niepospolitego rodzaju.

Dla jednych była piękna, a dla innych nie i nie było powszechnej zgody. Nic dziwnego, że debata była związana z różnymi opiniami na temat jej osiągnięć matematycznych. Badanie tych opinii, które w latach bezpośrednio po jej śmierci doprowadziły do obniżenia jej statusu jako matematyczki, daje wgląd w zmieniające się poglądy na temat kobiet matematyków.

W XIX wieku Cambridge było bijącym sercem brytyjskiej matematyki, a Mathematical Tripos był najbardziej prestiżowym egzaminem w Wielkiej Brytanii. Trudno przecenić zaszczyty związane z byciem senior wrangler, najlepszym studentem na roku. Od drugiej połowy wieku kobiety mogły studiować matematykę – Girton zostało założone w 1869 roku, a Newnham w 1872 – ale musiały uzyskać zgodę na przystąpienie do egzaminu Tripos. Kobiety nie mogły tego robić z mocy prawa i nie mogły otrzymać stopnia naukowego.

Wolne od praw autorskich: Copyright-free for Wikimedia Commons Girton College for women, Cambridge

Podważanie i pokonywanie mężczyzn w matematyce

W 1880 roku Charlotte Scott (1858-1931) wywołała sensację, będąc oceniona jako równa ósmemu Wranglerowi. Gazety i czasopisma rozpisywały się o jej sukcesie, gdyż poradziła sobie lepiej niż 93 ze 102 mężczyzn przystępujących do egzaminu. Raporty dawały ciekawy wgląd w panujące postawy. The Spectator był typowy:

Copyright free: Copyright-free z Wikimedia Commons Charlotte Scott (1858-1931) „Panna Scott odpowiedziała na papiery ustawione dla matematycznego tripos w sposób, który przyniósłby jej wysoko na liście Wranglers, osiągnięcie nie wspólnego rodzaju. Mamy nadzieję, że zdolności, które nowy system wydobywa i promuje u kobiet, nie będą tego rodzaju, by nadać tym, którzy je posiadają, charakter niedoboru kobiecej łagodności. Nie wierzymy, że tak będzie. Ale nawet w tych rzadkich przypadkach, gdy tak będzie, świat powinien pamiętać, że zawsze istniały kobiety o męskim typie – tyle tylko, że do tej pory brakowało im środków do udowodnienia, co mogą zrobić, choć posiadały obfite środki do udowodnienia, czym nie mogą być.”

Osiągnięcie Scotta spowodowało wzrost poparcia dla kobiet-studentek, w wyniku czego otrzymały one prawo do zdawania egzaminów, a ich wyniki zostały opublikowane, aczkolwiek oddzielnie od mężczyzn. Jednakże, kobiety nadal nie mogły otrzymywać stopni naukowych.

Jeszcze większa sensacja powstała w 1890 roku, kiedy Philippa Fawcett (1868-1948) została uznana za wyższą od starszego wranglera. Osiągnęła to, co wielu uważało za niemożliwe. Niemniej jednak, kiedy opublikowano listę Tripos, jej nazwisko nadal widniało poniżej nazwisk wszystkich mężczyzn.

Przełamywanie barier w studiowaniu przez kobiety

Bez praw autorskich: Copyright-free Philippa Fawcett (1868-1948) Po sukcesie Fawcett krzyk o przyznawanie kobietom stopni naukowych stał się głośniejszy, ale wciąż nie na tyle głośny, by coś zmienić. Cambridge nie otworzyło w pełni swoich drzwi dla kobiet aż do 1947 roku. Osoby, które chciały uzyskać tytuły naukowe, musiały udać się do Londynu, lub od 1920 roku do Oksfordu. Ci, którzy chcieli studiować na wyższych stopniach, musieli wyjeżdżać za granicę. Tytuł doktora pojawił się w Wielkiej Brytanii dopiero po pierwszej wojnie światowej. Grace Chisholm (1868-1944), która zdała Tripos w 1892 roku, ukończyła studia u Felixa Kleina w Getyndze w Niemczech i w 1895 roku została pierwszą Brytyjką, która uzyskała tytuł doktora matematyki.

Niedługo potem wyszła za mąż za matematyka W.H. Younga. Young był zadowolony, że mogła kontynuować badania matematyczne, ale jak powiedział jej raczej wprost, publikowanie prac matematycznych było męską grą: „Faktem jest, że nasze prace powinny być publikowane pod naszymi wspólnymi nazwiskami, ale gdyby tak się stało, żadne z nas nie miałoby z tego korzyści. Nie. Teraz moje laury i wiedza. Tylko twoja wiedza. Wszystko pod moim nazwiskiem teraz, a później, gdy bochenki i ryby nie będą już dostępne w ten sposób, wszystko lub wiele pod twoim nazwiskiem.”

Ale chociaż taka szokująca sytuacja już nie istnieje, ostatnie analizy wykazały, jak zauważyła Marie-Françoise Roy w swojej pracy, że „systemowa nierównowaga płci” w dystrybucji publikacji matematyków nadal istnieje.

Postęp jest czyniony, ale w wolnym tempie

W Cambridge Young nie był jedynym mężczyzną, który wierzył w zdolność kobiet do zajmowania się matematyką. Charlotte Scott studiowała geometrię algebraiczną u Arthura Cayleya, profesora Sadleiriana, i to właśnie Cayley zarekomendował ją na stanowisko kierownika matematyki w nowo otwartym Bryn Mawr College w Stanach Zjednoczonych, które to stanowisko objęła w 1895 roku. W Wielkiej Brytanii nie było dla niej dostępnego odpowiednika tego stanowiska. Ale przez długi czas mężczyźni tacy jak Young i Cayley byli w mniejszości. Przekonanie, że kobiety nie są zdolne do zajmowania się poważną matematyką, okazało się niezwykle trudne do zmiany.

Anitha Maria S w Wikipedii na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 Mary Cartwright (1900-1998) Po 1947 roku kobiety mogły uzyskiwać stopnie naukowe w Cambridge, ale niewiele się zmieniło pod innymi względami, a postęp w kierunku równości płci w matematyce był lodowato powolny. W 1947 roku Mary Cartwright jako pierwsza kobieta matematyk została wybrana na członka Royal Society, ale nie uznano jej za godną profesury. Pierwszą kobietą, która została wybrana na profesora w Cambridge, była matematyczka stosowana Anne Davis w 2002 roku. Przejdź do przodu do 2018 roku, a tam wciąż nie było kobiety profesora w czystej matematyce w Cambridge.