Je zou het niet denken als je naar de lange rij Shakespeare biografieën in de bibliotheek zou kijken, maar alles wat we zeker weten over het leven van ’s werelds meest vereerde toneelschrijver zou gemakkelijk op een paar bladzijden passen.

Ja, we weten dat een man met de naam Will Shakespeare in 1564 in het stadje Stratford-upon-Avon in Warwickshire werd geboren. We weten dat iemand met ongeveer dezelfde naam daar trouwde en kinderen kreeg (in het doopregister staat Shaxpere, in de huwelijksband Shagspere), dat hij naar Londen ging en acteur was. Wij weten dat enkele van de prachtigste toneelstukken ooit geschreven werden gepubliceerd onder de naam van deze man – hoewel wij ook zo weinig weten over zijn opvoeding, ervaringen en invloeden dat er een hele literaire industrie bestaat om te bewijzen dat Shaxpere-Shagspere ze niet schreef, niet kon hebben geschreven. We weten dat onze Shakespeare getuigde in een enkele obscure rechtszaak, een paar documenten ondertekende, naar huis ging naar Stratford, een testament maakte en stierf in 1616.

En dat is het zo’n beetje.

In één opzicht is dit niet bijzonder verrassend. We weten net zo veel over Shakespeare als over de meeste van zijn tijdgenoten-Ben Jonson, bijvoorbeeld, blijft zo’n cijfer dat we niet zeker weten waar hij is geboren, met wie, of zelfs precies wanneer. “De documentatie over William Shakespeare is precies wat je zou verwachten van iemand in zijn positie in die tijd,” zegt David Thomas van het Britse National Archives. “Het lijkt alleen een tekort omdat we zo intens in hem geïnteresseerd zijn.”

John Aubrey, de verzamelaar van veel van de vroegste anekdotes over Shakespeare. Illustratie: Wikicommons.

Tot overmaat van ramp is wat wel bewaard is gebleven, ofwel bewijs van dubieuze kwaliteit, ofwel materiaal van de droogst denkbare soort: fragmenten uit juridische documenten, meestal. De eerste categorie omvat het meeste van wat we denken te weten over Shakespeare’s karakter; maar met uitzondering van een paar vrienden uit de theaterwereld die kort iets over hem vertelden rond de tijd dat hij stierf, werden de meeste anekdotes die in Shakespeare biografieën verschijnen pas tientallen jaren, en soms eeuwen, na zijn dood verzameld. John Aubrey, de bekende antiquair en dagboekschrijver, behoorde tot de eersten van deze kroniekschrijvers en schreef dat de vader van de toneelschrijver een slager was en dat Shakespeare zelf “a handsome, well shap’t man: very good company, and of a very redie and pleasant smoothe Witt.” Hij werd een paar jaar later gevolgd door dominee Richard Davies, die in de jaren 1680 voor het eerst de beroemde anekdote opschreef over Shakespeare die Stratford verliet voor Londen nadat hij was betrapt op het stropen van herten op het land van Sir Thomas Lucy van Charlecote Park. Toch blijven de bronnen van de informatie van beide mannen duister, en vooral Aubrey staat erom bekend dat hij alle roddels opschreef die hem ter ore kwamen.

Er is geen greintje bewijs dat iemand in de beginjaren van de Shakespeare cultus de moeite heeft genomen naar Warwickshire te reizen om in Stratford mensen te ondervragen die de toneelschrijver hadden gekend, ook al stierf Shakespeare’s dochter Judith pas in 1662 en was zijn kleindochter nog in leven in 1670. De informatie waarover we beschikken is niet erg geloofwaardig, en sommige ervan lijken onwaar te zijn; het meest recente onderzoek suggereert dat Shakespeare’s vader een wolhandelaar was, geen slager. Hij was rijk genoeg om in 1570 te zijn beschuldigd van woeker – het lenen van geld tegen rente, verboden voor christenen.

Bij gebrek aan informatie uit de eerste hand over het leven van Shakespeare, ligt de enige echte hoop om veel meer over hem te weten te komen in het nauwgezet doorzoeken van de overgebleven archieven van het laat-Elisabethaanse en vroeg-Jacobijnse Engeland. De Britse Nationale Archieven bevatten tonnen oude openbare documenten, variërend van belastingregisters tot dagvaardingen, maar dit materiaal is geschreven in krampachtig, jargon-getrouw en afgekort dog Latijn dat niet kan worden ontcijferd zonder langdurige training. Slechts enkele geleerden zijn bereid geweest om jaren van hun leven te wijden aan de mogelijk vruchteloze zoektocht naar Shakespeare’s naam door deze eindeloze woordenmijn, en het gebrek aan vaste informatie over Shakespeare’s leven heeft belangrijke gevolgen gehad, niet in het minst voor degenen die het proberen te schrijven. Zoals Bill Bryson het formuleert:

Met zo weinig harde feiten als basis, blijven studenten van Shakespeare’s leven over met in essentie drie mogelijkheden: minutieus uitzoeken…van honderdduizenden registers, zonder indexen of kruisverwijzingen, waarbij in elk geval 200.000 burgers betrokken kunnen zijn, Shakespeares naam, als die al voorkomt, op 80 verschillende manieren gespeld kan zijn, of onherkenbaar gevlekt of afgekort…speculeren…of zichzelf wijsmaken dat ze meer weten dan ze eigenlijk doen. Zelfs de meest zorgvuldige biografen nemen soms een veronderstelling – dat Shakespeare katholiek was, of gelukkig getrouwd, of dol op het platteland, of goed gezind jegens dieren – en zetten die binnen een bladzijde of twee om in iets dat op een zekerheid lijkt. De drang om over te schakelen van de aanvoegende naar de aantonende wijs is… altijd sterk.

Bryson heeft natuurlijk helemaal gelijk; de meeste Shakespeare-biografieën zijn zeer speculatief. Maar dit maakt het des te opmerkelijker dat geleerden van Shakespeare ervoor hebben gekozen om een van de weinige nieuwe documenten die in de afgelopen eeuw uit het Nationaal Archief zijn opgedoken, vrijwel te negeren. Het is een obscuur juridisch document, opgegraven uit een set oude vellen perkament bekend als “sureties of the peace”, en het noemt niet alleen Shakespeare maar ook een aantal van zijn naaste medewerkers. Het document portretteert de “zachte Shakespeare” die we op de middelbare school Engels leerden kennen als een gevaarlijke misdadiger; er is zelfs plausibel gesuggereerd dat het bewijst dat hij zwaar betrokken was bij de georganiseerde misdaad.

Exploring this unlighted lane in Shakespeare’s life means, first, looking at the crucial document. “

Het bevelschrift uit 1596 waarin Shakespeare wordt beschuldigd van het uiten van doodsbedreigingen, ontdekt in het Britse Nationaal Archief door de Canadese geleerde Leslie Hotson in 1931. De tweede van de vier vermeldingen is die welke betrekking heeft op de toneelschrijver.

dat William Wayte borgsommen verlangt van de vrede tegen William Shakspere, Francis Langley, Dorothy Soer vrouw van John Soer, en Anne Lee, uit vrees voor de dood, enzovoort. Writ of attachment issued by the sheriff of Surrey, returnable on the eighteenth of St Martin.

Een paar bladzijden verder in dezelfde verzameling documenten is er een tweede writ, uitgegeven door Francis Langley en met soortgelijke beschuldigingen tegen William Wayte.

Wie zijn deze mensen, die elk beweren dat de ander doodsbedreigingen uitte? De geleerde die het document opdook – een onvermoeibare Canadees met de naam Leslie Hotson, tegenwoordig vooral bekend als de man die als eerste stuitte op de verslagen van het onderzoek naar de hoogst mysterieuze moord op Shakespeare’s collega toneelschrijver, Christopher Marlowe – ontdekte een smerig verhaal van bende rivaliteiten in de theatrale onderwereld van Koningin Elizabeth’s tijd.

Volgens Hotson’s onderzoek was Shakespeare een energieke, gevatte, maar slechts summier opgeleide plattelandsjongen – perfecte kwalificaties voor iemand die zijn weg probeerde te vinden in de bohemienachtige en moreel dubieuze wereld van het theater. Die wereld was verre van respectabel in die dagen; daarom waren de Londense speelhuizen gegroepeerd op de zuidelijke oever van de Theems, in het stadsdeel Southwark, buiten de jurisdictie van de City of London – en daarom ligt het document dat Hotson ontdekte bij de Surrey writs en niet bij die over Londen zelf.

De schaduwrijke plezierwijken van Southwark in Shakespeare’s tijd – veilig aan de andere kant van de rivier, ver weg van de krachten van wet en orde.

Als nieuwkomer in de grote stad, realiseerde Hotson zich, was Shakespeare verplicht zijn carrière op een laag pitje te beginnen, werkend voor onfatsoenlijke theatermensen – wat in die tijd algemeen werd beschouwd als verwant aan werken in een bordeel. Theaters waren ontmoetingsplaatsen voor mensen wier belangstelling voor het andere geslacht niet verder reikte dan het huwelijk; ze waren ook vergeven van oplichters, pooiers en prostituees, en trokken een publiek aan dat zich vaak nauwelijks interesseerde voor de voorstelling op het toneel. Dit verklaart natuurlijk waarom de Puriteinen zo snel waren met het verbieden van openbare vermakelijkheden toen ze de kans kregen.

Wat zeker lijkt is dat het werk dat de jonge Shakespeare vond hem naar het meest duistere deel van de theaterwereld bracht. De meeste biografen suggereren dat zijn eerste werkgever Philip Henslowe was, die net zo rijk werd door zijn werk als bordeelhouder als door zijn werk als theaterimpresario. Evenmin was de volgende baas van de toneelschrijver, Langley, een grote stap vooruit.

Langley, zoals Hotson’s minutieus onderzoek aantoont, had een groot deel van zijn fortuin verdiend met oneerlijke middelen, en was het onderwerp van een lange aanklacht, waaronder beschuldigingen van geweld en afpersing. Hij was de eigenaar van het nieuw gebouwde Swan Theater, waartegen de burgemeester van Londen een vergeefse campagne had gevoerd, omdat het een ontmoetingsplaats zou zijn voor “dieven, paardendieven, hoerenlopers, zwendelaars, zwendelaars, verraders en dergelijke” – een formidabele lijst, als je weet dat “zwendelaars” kleine vertrouwensmensen waren en “zwendelaars” kaartleggers.

Langley’s gevaarlijkste tegenstander was William Wayte, de man die Shakespeare ervan beschuldigde hem te hebben bedreigd. Wayte stond bekend als de gewelddadige handlanger van zijn stiefvader, William Gardiner, een Surrey magistraat van wie Hotson kon aantonen dat hij zeer corrupt was. Gardiner verdiende de kost als lederhandelaar in de chique wijk Bermondsey, maar het meeste van zijn geld kwam uit criminele transacties. Uit gerechtelijke dossiers blijkt dat verschillende familieleden van zijn vrouw hem aanklaagden voor oplichting; op verschillende tijdstippen werd hij schuldig bevonden aan laster en “beledigend en gewelddadig gedrag”, en voor dit laatste zat hij een korte gevangenisstraf uit. Gardiner’s benoeming tot magistraat duidt niet op integriteit, maar slechts op de financiële middelen om aan de kroon verschuldigde bedragen te voldoen als een gevangene in gebreke zou blijven. Omdat zij dit risico namen, waren de meeste magistraten er niet vies van hun post uit te buiten om zichzelf te verrijken.

Biografen die melding hebben gemaakt van de ontdekking van het geschrift sinds Hotson het in 1931 uitbracht, hebben de neiging gehad het te verwerpen. Shakespeare moet gewoon als vriend van Langley in een of andere ruzie verwikkeld zijn geraakt, suggereren zij op basis van zeer weinig bewijs, maar met de zekerheid dat de schrijver van Hamlet nooit een of andere misdadiger kan zijn geweest. Dus het bewijs van de getuigen, stelt Bill Bryson voor, is “volkomen raadselachtig,” terwijl voor de grote biograaf Samuel Schoenbaum, de meest plausibele verklaring is dat Shakespeare een onschuldige getuige was van andermans ruzies.

Een eigentijdse afbeelding van het Globe Theatre, deels eigendom van Shakespeare en gebouwd naar ongeveer hetzelfde model als Francis Langley’s Swan.

Dit lijkt een bijna opzettelijke verdraaiing van het bewijs, dat vrij ondubbelzinnig lijkt aan te tonen dat de toneelschrijver – die als eerste in het geschrift wordt genoemd – direct betrokken was bij het geschil. Hotson’s onderzoek lijkt er inderdaad op te wijzen dat Langley en Gardiner min of meer openlijk met elkaar in conflict waren over de buit van de verschillende zwendelpraktijken van de theatereigenaren en dat hun geschil, in de woorden van John Michell, “het gebruikelijke was tussen stedelijke gangsters, namelijk de controle over de plaatselijke zedenhandel en de georganiseerde misdaad”. En omdat Shakespeare “de hoofdrolspeler was in hun ruzie,” concludeert Michell redelijkerwijs, “was hij vermoedelijk betrokken bij hun zwendel.”

Tenminste, Will’s andere compagnons schijnen niet heilzamer te zijn geweest dan Langley en Gardiner. Wayte werd in een andere rechtszaak omschreven als een “los persoon zonder aanzien des persoons of waarde.” En hoewel Hotson niets definitiefs kon ontdekken over Soer en Lee, de twee vrouwen in de zaak, vermoedde hij duidelijk dat zij banden hadden met Langley via diens uitgebreide belangen in de bordeelhandel in Southwark. Shakespeare, ondertussen, was misschien de man die Langley van spieren voorzag, net zoals Wayte dat voor Gardiner deed. Dit wordt gesuggereerd door een van de vier hoofdportretten die hem zouden moeten voorstellen: het controversiële “Chandos portret” dat ooit in het bezit was van de Hertog van Buckingham. Zoals Bill Bryson opmerkt, lijkt dit doek een man af te beelden die ver verwijderd is van de schuchtere en kalende literaire figuur die door andere kunstenaars wordt geportretteerd. De man op het Chandos portret verontrustte Schoenbaum, die commentaar gaf op zijn “baldadige air” en “gladde lippen”. Hij “was niet, je voelt het,” suggereert Bryson, “een man aan wie je lichtvaardig een vrouw of volwassen dochter zou toevertrouwen.”

Er is genoeg bewijs elders dat Shakespeare iets minder was dan een gevoelige dichter en een volkomen eerlijk burger. Juridische documenten tonen aan dat hij van huurkamer naar huurkamer vluchtte terwijl hij in 1596, 1598 en 1599 een paar shillings aan belastingen niet betaalde – hoewel het onduidelijk blijft waarom hij zoveel moeite deed, omdat de gevraagde bedragen miniem waren vergeleken met de bedragen die hij volgens andere documenten in diezelfde periode uitgaf aan onroerend goed. Hij klaagde ook ten minste drie mannen aan voor even onbeduidende bedragen. Will’s reputatie bij andere literatoren was ook niet al te best; toen een rivaliserende toneelschrijver, Robert Greene, op zijn sterfbed lag, veroordeelde hij Shakespeare omdat hij “zijn pluimen had gestolen” – dat wil zeggen, hem zijn literaire bezittingen had ontnomen – en waarschuwde anderen niet in de handen te vallen van deze “opgeschoten kraai.”

Dat Will Shakespeare op de een of andere manier betrokken was bij de zwendelpraktijken in Southwark lijkt, op grond van Hotson’s bewijsmateriaal, redelijk zeker. Maar of hij er na 1597 bij betrokken bleef, is onmogelijk te zeggen. Hij combineerde zijn activiteiten als een van Langley’s handlangers zeker met het mildere werk van het schrijven van toneelstukken, en in 1597 was hij in staat £60 – een groot bedrag voor die tijd – uit te geven voor de aankoop van de New Place, Stratford, een herenhuis met uitgestrekte tuinen dat het op een na grootste huis in zijn woonplaats was. Het is echter verleidelijk om te speculeren of de winst die zo’n weelderige woning opleverde, afkomstig was van Wills schrijverschap of van een bijverdienste als sterke arm van een afperser.

Bronnen

Brian Bouchard. “William Gardiner.” Epson & Ewell History Explorer. Geraadpleegd op 20 augustus 2011. Bill Bryson. Shakespeare: de wereld als toneel. Londen: Harper Perennial, 2007; Leslie Hotson. Shakespeare Versus Shallow. Londen: The Nonesuch Press, 1931; William Ingram. A London Life in the Brazen Age: Francis Langley, 1548-1602. Cambridge : Harvard University Press, 1978; John Michell. Who Wrote Shakespeare? Londen: Thames & Hudson, 1996; Oliver Hood Phillips. Shakespeare en de juristen. Abingdon, Oxon.: Routledge, 1972; Ian Wilson. Shakespeare: The Evidence. Unlocking the Mysteries of the Man and His Work. New York: St Martin’s Press, 1999.