Van de middeleeuwse heksenjachten in Europa tot de hedendaagse “toverdokters” in Tanzania: het geloof in hekserij is in de loop van de geschiedenis in alle menselijke samenlevingen blijven bestaan. Antropologen zijn al lang gefascineerd door het verschijnsel, maar hebben moeite om het met kwantitatieve methoden te bestuderen – ons inzicht in hoe en waarom het ontstaat is dan ook gering.

Maar een studie die wij hebben uitgevoerd in één Chinese regio bood de gelegenheid om de meest gangbare hypothese te testen – dat beschuldigingen van hekserij fungeren als straf voor degenen die niet meewerken met de lokale normen. Volgens deze theorie markeren heksenveroordelingen zogenaamd onbetrouwbare individuen en moedigen ze anderen aan zich te conformeren uit angst om als zodanig te worden bestempeld. Sommige empirische studies hebben echter aangetoond dat het etiketteren van heksen in plaats daarvan het vertrouwen en de sociale cohesie in een samenleving ondermijnt.

Onze studie is gebaseerd op 800 huishoudens in vijf dorpen in het zuidwesten van China. We onderzochten het sociale gedrag van degenen die werden gelabeld met een “heks” label, en vergeleken het met degenen die dat niet waren. Het werk, gepubliceerd in Nature Human Behaviour, was de basis van een langdurige samenwerking tussen wetenschappers van University College London, de Chinese Academie van Wetenschappen in Beijing en Lanzhou University.

Om de sociale netwerken en samenwerking tussen huishoudens te bepalen, hebben we huis-aan-huis enquêtes gehouden, waarbij we vroegen wie kinderen, huwelijken en partnerschappen had met wie. We verzamelden ook gegevens over het geven van geschenken, en over werkgroepen op boerderijen tijdens de oogst- en plantseizoenen om te zien wie andere huishoudens hielp met hun landbouw. Al deze maatregelen leidden tot vier sociale netwerken tussen huishoudens op basis van verwantschap, voortplantingspartners, uitgewisselde geschenken of werk op de boerderij.

Magisch gif

Tijdens ons verblijf in het gebied werden we af en toe gewaarschuwd om niet te eten in bepaalde huishoudens, omdat men geloofde dat de vrouwen daar bovennatuurlijke “gifgeefsters” waren. Het etiket dat zij gebruikten – “zhu” of “zhubo” – wordt soms ook vertaald als “heks”. Het was algemeen bekend welke huizen zo werden gelabeld en het verbaasde ons te zien dat het om 13% van de huishoudens ging.

De tag was een van de sterkste voorspellers van assortiment op sociale netwerken. De huishoudens met een label hadden zelden kinderen of partnerschappen met de huishoudens zonder label, noch wisselden ze geschenken uit of werkten ze vaak op elkaars boerderij. De gemerkte huishoudens hielpen elkaar echter en plantten zich met elkaar voort, wat de kosten van uitsluiting uit de reguliere sociale netwerken verzachtte.

We speelden ook een “economisch spel” in de dorpen, waarbij elke persoon een kleine som geld kreeg en gevraagd werd een deel ervan aan het dorp te schenken (te verdelen onder alle spelers). Wij vonden geen aanwijzingen dat degenen die als “heksen” werden bestempeld, in dit spel minder coöperatief waren dan de anderen.

In feite vonden we dat de gemerkte huishoudens sterk leken op andere huishoudens, behalve dat de gemerkte huishoudens vaker werden geleid door vrouwen en dat ze zelfs iets rijker waren dan gemiddeld.

We ontdekten ook dat het proces om het label te krijgen ondoorzichtig was. Zelfs slachtoffers wisten vaak niet wie een gerucht over hen was begonnen, zij merkten soms alleen dat anderen hen vermeden. Sommige bronnen melden dat dergelijke etiketten in de familie voorkomen, waarbij dochters de status van hun moeders erven. De oorsprong van de laster kan dus al lang geleden hebben plaatsgevonden.

Interpretatie van de resultaten

Anthropologen die menen dat de angst voor reputatieverlies (door heksenetikettering of om andere redenen) een enorme drijfveer kan zijn voor samenwerking in de bredere gemeenschap, onderbouwen hun argumenten vaak met laboratoriumexperimenten waarbij gebruik wordt gemaakt van economische spelletjes. Dergelijke experimenten tonen ook aan dat degenen die overtreders straffen, zelf reputatievoordelen kunnen behalen.

Echte voorbeelden hiervan zijn echter moeilijk te vinden. De meeste studies naar hekserij zijn niet kwantitatief en onderzoeken niet de sociale netwerken zoals wij hebben gedaan. Hoewel deze studie suggereert dat er geen bewijs is dat degenen die dit schadelijke etiket opgeplakt kregen, niet meewerkten, verklaart zij niet volledig waarom dergelijke beschuldigingen in sommige gevallen blijven hangen en in andere niet.

Onze conclusie is dat het beschuldigen van heksen is geëvolueerd uit concurrentie tussen huishoudens. Etikettering kan een manier zijn geworden voor mensen om hun rivalen voor te zijn en een concurrentievoordeel te behalen op het gebied van voortplanting of hulpbronnen. De bronnen van concurrentie kunnen echter in verschillende gevallen verschillend zijn.

Er zijn ook andere verklaringen die van toepassing kunnen zijn. Overal ter wereld hebben opvattingen over hekserij veel gemeenschappelijke kenmerken. Zo zijn vrouwen van middelbare leeftijd de meest voorkomende slachtoffers en is er vaak sprake van beschuldiging van vergiftiging. Maar er zijn ook veel verschillen. Een ander idee voor de oorsprong van heksenaanklachten is dat ze vaak voorkomen wanneer patriarchale instellingen dominantie proberen te verwerven over matriarchale instellingen. Dit zou ook in dit geval van toepassing kunnen zijn, aangezien het boeddhisme, de meest voorkomende godsdienst in het gebied, meer door mannen wordt gedomineerd, terwijl de traditionele sociale structuur in de regio “matrilineair” is, waarbij de afstamming gewoonlijk via de vrouwelijke lijn verloopt.

Een patriarchale dimensie van beschuldigingen van hekserij zou ook de prevalentie van vrouwen als slachtoffer kunnen verklaren, zowel in traditionele samenlevingen als zelfs in moderne contexten die kunnen lijken op “heksenjachten”, zoals online pesterijen die specifiek tegen vrouwen zijn gericht.

Hoe meer onderzoek we doen, hoe dichter we bij het begrijpen en aanpakken van de mechanismen achter deze praktijken kunnen komen, die verwoestend kunnen zijn voor vrouwen over de hele wereld.