Spraak en symbolische intelligentie

De oorsprong en ontwikkeling van de menselijke cultuur – gesproken taal en symbolisch bemiddelde ideeën, overtuigingen en gedrag – behoren tot de grootste onopgeloste raadsels in de studie van de menselijke evolutie. Dergelijke vragen kunnen niet worden opgelost met skelet- of archeologische gegevens. Onderzoek naar het gedrag en de cognitieve vermogens van apen, apen en andere dieren en naar de cognitieve ontwikkeling bij mensenkinderen biedt enkele aanknopingspunten, maar het extrapoleren van deze informatie door de tijd heen is op zijn best twijfelachtig. Om het scenario nog ingewikkelder te maken, is het mogelijk dat de chimpansees, bonobo’s en andere mensapen van vandaag verfijndere cognitieve vermogens en gedragsvaardigheden hebben dan die van sommige vroege hominins, omdat zij en hun voorouders verschillende miljoenen jaren de tijd hebben gehad om vele uitdagingen te overwinnen en in dat proces misschien geavanceerder zijn geworden. Spraak is door sommige onderzoekers afgeleid op grond van bepaalde inwendige schedelkenmerken, bijvoorbeeld bij H. habilis, maar de vorm van de kaak en andere kenmerken suggereren iets anders. Weer andere onderzoekers beweren dat de menselijke spraak nog niet eens volledig ontwikkeld was bij vroege leden van de anatomisch moderne H. sapiens, vanwege de eenvoud van hun gereedschapssets en kunst vóór het Laat-Paleolithicum.

Het is onmogelijk om de linguïstische competentie te beoordelen door de binnenkant van opnieuw gemonteerde fossiele hersenpan te observeren die incompleet, gehavend en vervormd is – en in elk geval pasten de hersenen waarschijnlijk niet goed tegen de wanden van het hersenhuis. De schijnbare uitbreiding van de hersenen bij H. habilis en H. rudolfensis kan een algemene toename van cognitieve vaardigheden, manipulatieve vaardigheid, of andere factoren dan spraak impliceren. Bijzonder onbetrouwbaar zijn beweringen dat de specifieke inwendige schedelindrukken van een Broca-kap een bewijs van spraak zouden zijn. Prominente Broca caps komen voor bij sommige chimpansees, maar geen enkele aap heeft een woord uitgesproken, ondanks moeizame pogingen om hen aan het spreken te krijgen.

Een humanoïde spraakkanaal is niet te ontdekken in fossielen omdat het alleen uit zachte weefsels bestaat en geen benige herkenningspunten achterlaat. Hoewel veelzijdige menselijke spraak redelijkerwijs in verband wordt gebracht met een relatief ruime keelholte en een beweeglijke tong, is het ontbreken van dergelijke kenmerken geen dwingende reden om een vorm van vocale taal bij voorouderlijke hominins te ontkennen. Er wordt wel beweerd dat gearticuleerde menselijke spraak onmogelijk is zonder een verlaagde stemband (larynx) en een uitgebreid gebied daarboven. Als deze veronderstelling juist zou zijn, zouden zelfs Neanderthalers vocaal onbekwaam zijn en waarschijnlijk ook cognitief vrij primitief in vergelijking met laat-paleolithische H. sapiens populaties zoals de Cro-Magnons. Gibbons en mensapen spreken niet, maar hebben wel keelkenmerken die met spraak overeenkomen, zij het in mindere mate dan die van de mens. De roep van gibbons is wonderlijk gevarieerd in toonhoogte en patroon, en, indien dergelijke geluiden zouden worden opgesplitst in afzonderlijke stukjes met medeklinkers, zouden zij woorden kunnen imiteren. Hetzelfde kan worden gezegd van mensapen. Orang-oetans, chimpansees en bonobo’s hebben voldoende beweeglijke lippen en tongen; het ontbreekt hen eenvoudigweg aan neurale circuits voor spraak.

Integendeel, als de theorie dat verschillende vaardigheden worden beheerst door verschillende en afzonderlijke vormen van intelligentie (meervoudige intelligenties) juist is, zou een groot deel van het gereedschapgebruikende gedrag en het artistieke vermogen gebaseerd moeten zijn op neurologische structuren die fundamenteel verschillen van de structuren die verbale vaardigheden ondersteunen. Mensenkinderen beginnen taal te gebruiken voordat ze verfijnde gereedschapsgebruikers worden. Evenzo zou een vorm van spraak voorafgegaan kunnen zijn aan vormen van gereedschapsgedrag die symbolisch bemiddeld zijn. Visuele kunsten zoals schilderen en beeldhouwen zijn uitingen van ruimtelijke intelligentie, die hoofdzakelijk gecentreerd is in andere delen van de hersenen dan die welke verband houden met spraak. Daarom kan men niet verwachten dat het probleem van de taaloorsprong of taalvaardigheid kan worden opgehelderd door het symbolisme en de beeldspraak van het Paleolithicum te bestuderen, ondanks de ontzagwekkende hoeveelheid grotkunst en gepolijste artefacten van bot, gewei, ivoor, steen en schelp die met deze periode in verband worden gebracht. Maar als de verbluffende proliferatie en stilistische variabiliteit van werktuigen, lichaamsversieringen en artistieke werken tijdens het Paleolithicum niet ondubbelzinnig wijzen op het specifieke gebruik van spraak, dan wijst de aanwezigheid van deze symbolisch bemiddelde artefacten -waaronder de vroegste schelpkralen die in Marokko zijn gevonden en ongeveer 82.000 jaar geleden zijn gemaakt- er wel op dat vroege mensen in staat waren tot complex conceptueel en abstract denken.

Historisch gezien vertonen alle menselijke groepen een rijke symbolisch bemiddelde taal, religie, en sociale, politieke, en economische systemen, zelfs bij afwezigheid van een uitgebreide materiële cultuur. De eisen die gesteld worden aan de sociale intelligentie van volkeren die leven in omgevingen met betrekkelijk weinig artefacten zijn vergelijkbaar met de eisen die gesteld worden aan hen die afhankelijk zijn van complexe technologische snufjes en schuilplaatsen voor comfort. Bijgevolg kan de prehistorische H. sapiens niet beschouwd worden als cognitief minder bekwaam dan wij, en is het onmogelijk om te zeggen welke hominensoorten “volledig menselijk” waren als symboolgebruikers. Ter illustratie: nauwgezet gedocumenteerde taalstudies van bonobo’s en chimpansees in gevangenschap tonen aan dat zij in staat zijn symbolen te begrijpen en te gebruiken om met mensen en met elkaar te communiceren, maar het gebruik van dit potentieel in het wild moet nog worden aangetoond. Misschien heeft het vermogen van de mens om gevoelens, situaties, voorwerpen en ideeën symbolisch weer te geven zich ontwikkeld voordat het door de verschillende intelligenties werd opgeëist en voordat het een zegen werd voor vocale communicatie.

Archeologisch bewijsmateriaal geeft aan dat, net als tenminste enkele van hun Plioceen voorgangers, de meest recente hominins waarschijnlijk omnivoor waren, hoewel de hoeveelheid vlees in hun dieet en of zij het verkregen door aasetende, jagende, of beide slecht gedocumenteerd zijn tot ongeveer 200-100 kya. Stenen werktuigen en snijsporen op botten op archeologische vindplaatsen getuigen van een lange geschiedenis van vlees eten bij de stam Hominini, maar deze praktijk zou al lang voor de uitvinding van stenen werktuigen kunnen hebben bestaan. Net als chimpansees, bonobo’s, bavianen, kapucijnapen en andere primaten hebben vroege Plioceen Hominins misschien gewervelde prooien gedood en versnipperd met alleen hun handen en kaken in plaats van met gereedschap. De mate waarin de jacht, het scharrelen, of andere activiteiten van onze voorouders gemeenschappelijk waren en via symbolische communicatie werden gecoördineerd, is niet vastgesteld.

Er is geen geldige manier om de groepsgrootte en -samenstelling te schatten, omdat er tot het Laat-Paleolithicum weinig bewijs is van bewegingspatronen, schuilplaatsen, en graven. Archeologische sporen van door mensen gemaakte schuilplaatsen komen zelden voor vanaf 60 kya, en worden dan algemener, vooral in streken met opvallende seizoenen van guur weer. De eerste verschijningen en ontwikkeling van een op symbolen gebaseerde spiritualiteit zijn ook zeer ongrijpbaar omdat zij geen morfologische of onweerlegbare archeologische sporen nalieten tot de innovatie van het schrift en rituele parafernalia; er zijn echter aanwijzingen dat Neanderthalers zo’n 44.000 jaar geleden sieraden en andere persoonlijke ornamenten gebruikten. Hoewel sommige Neanderthalers hun doden begroeven, zijn er weinig aanwijzingen voor mortuariumceremonies in hun graven. Graven van H. sapiens uit 40 kya bevatten soms grafgiften.