Anticlockwise
Waarom draait de Aarde de ene kant op en niet de andere? Daar is een logische reden voor.
De zon zit, een grote heldere klodder in het centrum van het zonnestelsel. Kleine en kleinere bolletjes draaien rond in concentrische cirkels – of ovalen, als je perfectionistisch wilt zijn.
Sprinkel er twee ringen van nog fijner spul op – niet rond, maar allerlei ruwe, gekartelde en onregelmatige vormen. Voeg wat koude ijzige kometen toe als je wilt. En tot slot een vleugje sterren als achtergrond.
Daar heb je het: je vertrouwde beeld van het zonnestelsel in één oogopslag.
Maar het zonnestelsel is niet zomaar een oogopslag. Als je eenmaal hebt geleerd waar elke planeet blijft, zul je uiteindelijk de vraag opwerpen: welke kant bewegen ze op?
Op het eerste gezicht lijkt het antwoord eenvoudig. De planeten draaien tegen de klok in om de zon, van bovenaf gezien.
Maar wat is “boven”? Hoe bepaal je wat het “bovenaanzicht” van het zonnestelsel is en wat het “onderaanzicht”?
Zittend op aarde, is het gemakkelijk om boven van beneden te onderscheiden. Het is bijna net zo makkelijk als voor van achter, en zeker makkelijker dan links van rechts. Omlaag is de manier waarop je valt, en omhoog is de manier waarop je niet valt: dat is alles. Of, moet ik zeggen, dat is alles wat er was. Niet meer.
Vroeger waren de dingen eenvoudig. De aarde leek een keurige, vlakke plek, met mensen altijd “boven” en aardappelen altijd “beneden”. Toen kwamen cartografie en astronomie (en niet te vergeten kunstmatige aardappelteelt), en de dingen werden veel ingewikkelder.
Zoom een beetje uit, en je zult zien dat de Aarde niets anders is dan een reusachtige bal. Mensen staan overal op het oppervlak – of tenminste, overal waar land is. “Omlaag”, als er al iets is, is naar het middelpunt van de Aarde, en alle andere richtingen zijn “omhoog”.
Dan zie je al die miljoenen andere sterren, met hun miljarden andere planeten, elk met zwaartekracht om een eigen “omlaag” te maken. “Neer”, zo lijkt het, is ook in alle andere richtingen.
Er is geen “op” of “neer” in de ruimte, net zo min als er een “voor” of “achter” in een knikker is. De termen slaan gewoon nergens op.
Maar mensen hadden een referentierichting nodig om over te praten, al was het maar om te bespreken in welke richting planeten bewegen. Dus kwamen ze met een eenvoudige oplossing. Snijd de aarde in tweeën, zeiden ze, dwars op de manier waarop hij draait.
De helft waar wij op staan is “omhoog”, en de andere helft is “omlaag”.
Omdat de mensen op het noordelijk halfrond talrijker en dominanter waren, waren zij degenen die beslisten welke kant “op” was. En, dat is de richting van waaruit je kijkt als je wilt zeggen welke kant de planeten op draaien.
Als de Australiërs het voor het zeggen hadden gehad, zouden de planeten “met de klok mee” draaien, omdat wij ze dan vanaf de andere kant zouden zien.
Of niet?
In de begindagen van het zonnestelsel waren er geen planeten en geen zon. (Nu ik erover nadenk, er waren ook geen “dagen”). Er was slechts één enorme wolk van materie, die snel ronddraaide van de vorige supernova-explosie.
Na verloop van tijd werd de wolk samengeperst tot brokken. De grote klomp werd de zon; de andere planeten: elk nog steeds ronddraaiend op zijn cirkelvormige pad, maar ook ronddraaiend om zichzelf als een tol.
Daarom draaien ze, op een paar uitzonderingen na, in dezelfde richting als ze reizen. Noem het met de klok mee of tegen de klok in, ze draaien hetzelfde “-gewijs” als ze rond de zon cirkelen.
Een opmerkelijke uitzondering is de planeet Venus. Men denkt dat zij op dezelfde manier is begonnen als alle anderen, maar ergens onderweg op haar kop is gezet. Daarom beweegt hij nu met de klok mee ten opzichte van de anderen.
Waarom draaien klokken zoals ze doen? Waarom niet andersom? Om het antwoord te vinden, moeten we kijken naar de eerste klok ter wereld.
Als je aan klokken uit de oudheid denkt, denk je misschien aan slingers of zandlopers – maar daarvoor was er een nog eenvoudiger methode. Neem een stok. Steek die in de grond. En daar heb je het: de zonnewijzer.
Het hoeft ook geen stok te zijn. Het kan alles zijn dat recht omhoog wijst, inclusief jezelf als je staat. s Morgens schijnt de zon vanuit het oosten en werpt een lange schaduw ten westen van uw lichaam. s Avonds gebeurt het tegenovergestelde. En ’s middags, als de zon recht boven je staat, werp je helemaal geen schaduw.
Eigenlijk is dat niet helemaal waar – tenzij je precies op de evenaar staat.
Dat is als de zon recht van boven schijnt. Naarmate je noordelijker (of zuidelijker, al naar gelang het geval) komt, staat de zon lager aan de hemel, zuidelijker (of noordelijker) dan in het midden.