Wilg
Salix × sepulcralis – treurwilg
Wetenschappelijke classificatie
Kingdom: Plantae Verdeling: Magnoliophyta Klasse: Magnoliopsida Orde: Malpighiales Familie: Salicaceae Genus: Salix L.
Soorten
Over 400 soorten

Wilg is de algemene naam voor een van de loofbomen en -struiken die deel uitmaken van het geslacht Salix van de bloeiende plantenfamilie Salicaceae, gekenmerkt door bloemen gedragen in katjes, kleine zaden met lange, zijdeachtige haren, en afwisselende bladeren. Het woord wilg wordt ook gebruikt voor het sterke, lichte hout van deze planten, dat commercieel wordt gebruikt. Hoewel wilg de algemene naam is voor planten van dit geslacht, en de meeste soorten wilg als deel van hun algemene naam hebben, worden sommige smalbladige struiksoorten ossier genoemd, en sommige brederbladige soorten vaalros. (Deze laatste naam is afgeleid van het Latijnse woord salix, voor “wilg”.) In dit artikel wordt het woord wilg gebruikt als algemene naam voor de leden van dit geslacht.

Er zijn ongeveer 400 soorten wilgen. Wilgen komen vooral voor op vochtige bodems in koude en gematigde streken op het noordelijk halfrond. Sommige wilgen (vooral arctische en alpiene soorten), zijn laaggroeiende of kruipende struiken; bijvoorbeeld de dwergwilg (Salix herbacea) wordt zelden meer dan zes centimeter hoog, hoewel hij zich wijd over de grond uitspreidt.

Wilgen zijn zeer kruisingsvruchtbaar en er komen talrijke hybriden voor, zowel in de natuur als in cultuur. Een bekend voorbeeld is de treurwilg (Salix × sepulcralis), die op grote schaal als sierboom wordt aangeplant en een hybride is van een Chinese soort en een Europese soort – de Pekingwilg en de Schietwilg.

Wilgen vervullen belangrijke ecologische functies als erosiebestrijding langs waterlopen, en als habitat en voedsel voor dieren. Voor mensen, naast esthetische en schaduw toepassingen, het hout biedt een belangrijke bron van hout en de plant heeft een lange geschiedenis van medicinaal gebruik als de bron van salicylzuur, de voorloper van aspirine.

Beschrijving

Wilgenbladeren (Salix × sepulcralis)

Wilgen hebben allemaal slanke takken; grote, vezelige, vaak stoloniforme wortels; overvloedig waterig sap; schors die sterk geladen is met salicylzuur; en zacht, meestal buigzaam, taai hout. De wortels zijn opmerkelijk door hun taaiheid, grootte en levensvatbaarheid, en wortels groeien gemakkelijk uit bovengrondse delen van de plant.

De bladeren zijn typisch langwerpig maar kunnen ook rond tot ovaal zijn, vaak met een getande rand. Alle knoppen zijn lateraal; er wordt nooit een absoluut eindknop gevormd. De knoppen zijn bedekt met een enkele schub, die aan de basis twee zeer kleine tegenoverstaande knoppen omsluit, afwisselend gerangschikt, met twee, kleine, schubachtige, vergroeide, tegenoverstaande bladeren. De bladeren zijn afwisselend, behalve het eerste paar, dat valt als het ongeveer een centimeter lang is. Ze zijn enkelvoudig, veernervig, en meestal lijnvormig-lancetvormig. Gewoonlijk zijn ze gezaagd, aan de basis afgerond, toegespitst of acuminaat. De bladstelen zijn kort, de stipules vaak zeer opvallend, zien eruit als kleine ronde blaadjes en blijven soms de helft van de zomer staan. Bij sommige soorten zijn ze echter klein, onopvallend en vaag (vallen snel af). In kleur vertonen de bladeren een grote verscheidenheid aan groenen, variërend van geelachtig tot blauwachtig.

Bloemen

Wilgenkatje (Salix discolor)

Wilgen zijn tweehuizig met mannelijke en vrouwelijke bloemen die verschijnen als katjes op verschillende planten; de katjes worden vroeg in het voorjaar geproduceerd, vaak vóór de bladeren, of als de nieuwe bladeren opengaan.

De mannelijke bloemen hebben geen kelk of kroon; zij bestaan slechts uit meeldraden, in aantal variërend van twee tot tien, vergezeld van een nectarbloemige klier en geplaatst aan de voet van een schub, die zelf gedragen wordt op de steel van een afhangende tros, katjes genaamd, of amenten. Deze schaal is ovaal en volledig en zeer behaard. De helmknoppen zijn rooskleurig in de knop maar oranje of purper na het ontluiken van de bloem, ze zijn tweekellig en de cellen openen zich in de lengte. De filamenten zijn draadvormig, meestal lichtgeel, en vaak behaard.

De pistillate (vrouwelijke) bloemen zijn ook zonder kelk of kroon; en bestaan uit een enkele eierstok vergezeld van een kleine platte nectarklier en gestoken aan de basis van een schub, die eveneens gedragen wordt op de steel van een katachtige. De eierstok is eencellig, de stijl tweelobbig, en de zaadknoppen talrijk.

Vrucht

De vrucht is een kleine, eencellige, tweekleppige, cilindrisch gesnavelde capsule die talrijke kleine (0,1 mm) zaden bevat. De zaden zijn voorzien van lange, zijdeachtige, witte haren, waardoor de vrucht door de wind wijd verspreid kan worden.

Cultivatie

Bijna alle wilgen wortelen zeer gemakkelijk van stek of waar afgebroken takken op de grond liggen. Er zijn een paar uitzonderingen, waaronder de geitenwilg en de perzikwilg.

Een beroemd voorbeeld van zulke groei uit stekken is de dichter Alexander Pope, die een twijgje bedelde uit een pakje met twijgen dat vanuit Spanje naar Lady Suffolk was gestuurd. Deze twijg werd geplant en gedijde, en volgens de legende stammen alle treurwilgen van Engeland van deze eerste af (Hone 1826).

Wilgen worden vaak geplant aan de rand van beken, zodat hun ineengestrengelde wortels de oever kunnen beschermen tegen de inwerking van het water. Vaak zijn de wortels veel groter dan de stam die er uit groeit.

Soorten

Er zijn ongeveer 400 soorten in het geslacht Salix (Mabberley 1997), waaronder:

Belang

Ecologisch

Wilgen zijn waardevol voor erosiebestrijding langs waterlopen. Een aantal wilgensoorten werd voor dit doel op grote schaal in Australië aangeplant. Ze worden nu beschouwd als een invasief onkruid en veel beheersinstanties verwijderen ze om ze te vervangen door inheemse bomen (Cremer 2003; AWWMWG 1998).

Wilgen worden gebruikt als voedselplant door de larven van sommige Lepidoptera-soorten, en de zaden worden geconsumeerd door vogels. Wilgenbomen produceren een bescheiden hoeveelheid nectar waar bijen honing van kunnen maken, en worden vooral gewaardeerd als bron van stuifmeel voor bijen.

Medicinaal

De bladeren en schors van de wilgenboom worden in oude medicinale teksten uit Assyrië, Sumerië en Egypte genoemd als middel tegen pijnen en koorts (Breasted 2007; Nobel 2008) en de oude Griekse arts Hippocrates schreef in de vijfde eeuw v. Chr. over de medicinale eigenschappen. Inheemse Amerikanen op het Amerikaanse continent vertrouwden erop als een hoofdbestanddeel van hun medische behandelingen. Dit komt omdat ze salicylzuur bevatten, de voorloper van aspirine.

In 1763 werden de geneeskrachtige eigenschappen van wilgentenen waargenomen door dominee Edward Stone in Engeland. Hij bracht de Royal Society op de hoogte, die zijn bevindingen publiceerde. Het actieve extract van de bast, salicine genaamd, werd in zijn kristallijne vorm geïsoleerd in 1828 door Henri Leroux, een Franse apotheker, en Raffaele Piria, een Italiaanse scheikundige, die er toen in slaagden het zuur in zijn zuivere vorm af te scheiden. Salicine is zuur in een verzadigde oplossing in water (pH = 2,4), en wordt om die reden salicylzuur genoemd.

In 1897 creëerde Felix Hoffmann een synthetisch veranderde versie van salicine (in zijn geval afkomstig van de Spiraea-plant), die minder spijsverteringsstoornissen veroorzaakte dan zuiver salicylzuur. Het nieuwe geneesmiddel, Acetylsalicylzuur genaamd, werd door Hoffmanns werkgever Bayer AG aspirine genoemd. Dit gaf aanleiding tot de enorm belangrijke klasse van geneesmiddelen die bekend staan als niet-steroïde anti-inflammatoire geneesmiddelen (NSAID’s).

Andere toepassingen

Treurwilg (Salix × sepulcralis) in Auckland, Nieuw-Zeeland

Wilgen zijn populair als sierbomen en voor schaduw. Zo zijn de treurwilgen met hun lange, afhangende takken populair voor dergelijke doeleinden. Ze kunnen worden gebruikt als heggen en voor windschermen. Het sterke, maar zachte en buigzame hout wordt voor een aantal doeleinden als timmerhout gebruikt, onder meer voor het maken van kisten, kratten, rieten meubelen, bezems, cricketbatjes (van bepaalde wilgenstammen), wiegplanken, stoelen en ander meubilair, poppen, fluiten, palen, zweethutten, speelgoed, draaiwerk, gereedschapsstelen, fineer, toverstokken, fluitjes, en boten. Het hout wordt ook gebruikt als brandstof en houtskool. Andere van hout afgeleide producten zijn papier, touw, en het gebruik van de scheuten voor het vlechten van manden, visvallen, en wattle omheiningen, en wilgen worden gebruikt voor tannine.

Wilgenbast bevat auxines: plantengroeihormonen, vooral die gebruikt worden voor het bewortelen van nieuwe stekken. Van de bast kan zelfs een eenvoudig extract worden gemaakt dat de groei van stekken bevordert.

Wilgenboom op een schilderij van de Chinese kunstenaar Li Di, twaalfde eeuw, Song-dynastie

De wilg is een beroemd onderwerp in de cultuur van veel Oost-Aziatische naties, met name de schilderkunst (pen en inkt) in China en Japan.

Als een van de “Vier Soorten” wordt de wilg gebruikt in een ceremonie op de Joodse feestdag Sukkot. Ook is de wilg een van de negen heilige bomen die in wicca en hekserij worden genoemd, met verschillende magische toepassingen.

Foto’s

• 

  Dwergwilg (Salix herbacea), Zweden

• 

  Zalig katje
  (Salix caprea)

• 

  Salix discolor gebruikt in een decoratieve schikking buiten een hotel in Boston, Massachusetts.

• Albury/Wodonga Willow Management Working Group (AWWMWG). 1998. Wilgen langs waterlopen: Beheren, verwijderen en vervangen Department of Primary Industries, State Government of Victoria. Op 20 oktober 2008 ontleend.
• Breasted, J. 2007. De Edwin Smith Papyrusreis Egypte. Op 20 oktober 2008 ontleend.
• Cremer, K.W. 2003. Geïntroduceerde wilgen kunnen invasieve plagen worden in Australië Biodiversiteit 4(4): 17-24. Op 20 oktober 2008 ontleend.
• Hone, W. 1826. 9 augustus. Bloemengids. The willow The Every-Day Book (Elektronische editie).
• Keeler, H.L. 1900. Our Native Trees and How to Identify Them. New York: Charles Scriber’s Sons.
• Mabberley, D.J. 1997. Het plantenboek. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521414210.
• Newsholme, C. 2003. Wilgen: The Genus Salix. Portland, OR: Timber Press. ISBN 0881925659.
• Nobelprijs. 2008. Een aspirine per dag houdt de dokter op afstand: s Werelds eerste blockbuster-medicijn wordt deze week honderd jaar Nobelprizes.com. Retrieved October 20, 2008.
• Warren-Wren, S.C. 1992. The Complete Book of Willows. South Brunswick, A.S. Barnes. ISBN 049801262X.