In zijn boek Supernature uit 1973 vertelt de wetenschapper en avonturier Lyall Watson het verhaal van een zes voet lang fluitje. Het enorme apparaat, dat deel uitmaakte van een experiment in de jaren zestig, was ontworpen om de effecten van laagfrequent geluid op mensen te onderzoeken. De technicus die het voor het eerst testte “viel ter plekke dood neer,” schrijft Watson. “Zijn inwendige organen waren vermalen tot een amorfe gelei.”

Hoe kon zo’n gruwelijke dood het gevolg zijn van geluid? Hoewel wetenschappelijk twijfelachtig, is het idee dat laagfrequente geluiden extreme schade kunnen toebrengen aan mensen al decennia populair. Infrageluid – geluid waarvan algemeen (en ten onrechte) wordt aangenomen dat het onder de drempel voor het menselijk gehoor ligt – is vaak geclaimd als bron van ergernis, misselijkheid, slaapverlies en angst, naast vele andere symptomen. De populaire media blijven het dreigende mystieke karakter ervan verkopen, ondanks het bestaan van een groot aantal experimenten die geen schade bij deze lage frequenties hebben aangetoond.

Recentelijk heeft dit stigma de ontwikkeling van windturbines met infrageluid – een bron van duurzame energie – belemmerd. Duizenden anti-windmolen-protestgroepen noemen berichten over schadelijke effecten van infrasoon geluid als hun voornaamste wapen tegen de ontwikkeling van windenergie. Hoe is infrageluid in de eerste plaats gestigmatiseerd geraakt, en hoe kunnen deze associaties blijven voortbestaan?

Sensationalistische rapporten over de gevaren van laagfrequent geluid vinden hun oorsprong in het onwetenschappelijke onderzoek van de in Rusland geboren Franse wetenschapper Vladimir Gavreau in de jaren ’60 van de vorige eeuw. Gavreau gebruikte een onzekere, laten we het proberen en zien wat er gebeurt aanpak om de menselijke reacties op geluid te onderzoeken, en het is onduidelijk of hij zelfs in staat was om de lage-frequentie geluiden te bestuderen waarvan hij beweerde dat hij ze bestudeerde. “Gavreau had geen apparaat om infrageluid te meten,” zegt Jörg Mühlhans, een psychoakoestisch onderzoeker aan de Universiteit van Wenen die heeft geschreven over de mythes rond infrageluid. “Ik heb geen enkel idee waar hij de getallen voor geluidsdrukniveaus vandaan haalde, terwijl hij infrageluid niet eens kon meten.”

Meer verhalen

Hoewel Gavreau’s onderzoek inderdaad een aantal schadelijke effecten van geluid aantoonde, wat verslagen van zijn onderzoek over het hoofd hebben gezien, is het verschil tussen volume, dat wordt waargenomen als luidheid, en frequentie, die betrekking heeft op onze perceptie van toonhoogte. Het idee dat infrasone frequenties onhoorbaar zijn is in feite een mythe, omdat geluiden binnen dit bereik kunnen worden gehoord als zij bij voldoende hoog volume worden gepresenteerd. Gebaseerd op de cijfers in zijn publicaties, ging het bij Gavreau’s exploten om gevaarlijk hoge volumes, waardoor de gerapporteerde “infrasone” frequenties ongelooflijk luid waren – niveaus die naar hedendaagse maatstaven als schandalig onethisch zouden worden beschouwd. Het was zeer waarschijnlijk dat zij schadelijk waren, ongeacht de frequentie.

Gavreau was doeltreffend in het ophemelen van zijn bevindingen met betrekking tot zulke brute harde geluiden. Zo beweerde hij dat infrageluid “zeker een van de vele oorzaken is van allergieën, zenuwinzinkingen en andere ‘onaangename verschijnselen van het moderne leven’.” Hij waarschuwde dat het zou kunnen leiden tot “buitengewoon onaangename nieuwe wapens.”

Nauwelijks enkele dagen na zijn publicatie uit 1968, getiteld “Infrageluid,” verscheen er een kop in de Duitse krant Die Zeit: “Nieuw wapen: infrageluid?” zinspelend op de ontwikkeling van Franse infrasone wapens. Soortgelijke koppen stonden in de Miami Herald: “Sound Ray developed as a Killer-French Working on War Machine” en in de Londense Observer: “Sound as a Weapon of War”. Deze valse berichten werden zelfs verspreid door beroemde artiesten als David Bowie en William Burroughs. Het meest amusant zijn beschrijvingen van de beroemde “bruine noot” – een frequentie die onmiddellijke ontlasting zou veroorzaken. Ondanks al deze berichten is dergelijk wapentuig nooit ontwikkeld, omdat het ondoenlijk was levensvatbare “lawaaikanonnen” met een dergelijk dodelijk karakter te maken.

Sinds deze vroege berichten wordt infrageluid beschouwd als een bron van alles, van kokhalzend gevoel, psychische stoornissen en auto-ongelukken tot absenteïsme van schoolkinderen en hersentumoren. Vooral het geval van de Britse docent Vic Tandy is fascinerend. In de jaren ’80 voelde hij blijkbaar een griezelige, afschuwelijke aanwezigheid op een bepaalde plaats in een medisch productielaboratorium, terwijl hij in zijn periferie getuige was van een grijze paranormale entiteit. Na onderzoek concludeerde hij dat het infrageluid van een ventilator van een nabijgelegen gebouw zowel zijn angst als de trilling van zijn oogbal veroorzaakte, wat op een of andere manier tot de waarneming leidde. Hoewel volkomen misplaatst, werden deze conclusies gepubliceerd in het Journal of Psychical Research en door liefhebbers beschouwd als een slimme verklaring voor spookverschijnselen.

Afgezien van dergelijke afleidende facetten, leidde in de jaren ’90 de ontdekking dat windturbines zwakke niveaus van infrageluid uitzenden al snel tot protesten. De groeiende lijst van symptomen die naar verluidt door infrageluid worden veroorzaakt, culmineerde in 2009 in de publicatie Wind Turbine Syndrome: A Report On a Natural Experiment, door Nina Pierpont. Haar lijst omvat: paniek, slaapstoornissen, hoofdpijn, oorsuizingen, duizeligheid, misselijkheid, en vervaging van het gezichtsvermogen. Deze lijst is sindsdien de kern geworden van een groeiende anti-wind gemeenschap, maar is niet erkend door een formele internationale classificatie. Vandaag de dag zijn er wereldwijd meer dan 2.200 anti-wind groepen.

Toch is infrageluid van windturbines niet anders dan infrageluid veroorzaakt door andere onschadelijke, veel voorkomende bronnen. “Iedereen wordt elke dag omringd door infrageluid. Het wordt uitgezonden door natuurlijke bronnen zoals de branding, stormen, de wind zelf, onze eigen hartslag en ademhaling. We worden er ook aan blootgesteld in auto’s, door plafondventilatoren, motoren en stadslawaai,” zegt Simon Chapman, emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Sydney. “Als windturbines schadelijk zouden zijn voor omwonenden, zouden hele steden en kleine naties getroffen worden in een groot deel van Europa, waar we de hoogste dichtheid zien. Kopenhagen is omringd door turbines, maar mijn Deense collega’s zien geen rijen zieke mensen.”

Ik e-mailde Pierpont om te vragen naar haar standpunt, in het licht van het wetenschappelijke bewijs tegen het. Ze bood een nieuwe kijk op hoe windturbines schade veroorzaken, schijnbaar anders dan de toeschrijving aan infrageluid zwaar geïmpliceerd in haar boek: “Windturbines produceren ritmische, herhaalde luchtdrukpulsen die geluidsanalisten karakteriseren als infrageluid … maar dat is het niet,” schreef ze. Haar huidige overtuiging is dat de negatieve effecten worden veroorzaakt door “repetitieve prikkels die het lichaam interpreteert als zeeziekte.”

Ze ging verder: “Ik noemde dit gewoon ‘infrageluid’ in mijn boek uit 2009 omdat de specifieke kwaliteiten van de windturbine infrageluid/laagfrequente ‘akoestische emissies’ op dat moment nog niet waren gedefinieerd. Dat ik het ‘infrageluid’ noemde, bracht me in opspraak bij bepaalde akoestici, hoewel ik probeerde de kwestie van wat de akoestische emissie precies was te omzeilen en me te richten op de bijbehorende symptomen.”

Wat zeker is, is dat langdurige blootstelling aan ongewenst geluid op elk niveau een bron van grote stress kan zijn, en dus zeer schadelijk kan zijn, ondanks het ontbreken van directe fysieke symptomen. Als mensen die in de buurt van turbines wonen voortdurend worden voorgelicht over het windturbinesyndroom, kan onschadelijk infrageluid gemakkelijk zeer problematisch worden. Geoff Levanthall, een vooraanstaand Brits akoesticus, gaf me een voorbeeld: “Het percentage slaapstoornissen dat mensen toeschrijven aan windturbines verschilt niet veel van het percentage slaapstoornissen dat in het algemeen wordt gemeld – ongeveer 30 procent. Dus veel mensen worden ’s nachts wakker, en als ze toevallig in de buurt van een turbine wonen, zeggen ze dat het de turbine was die hen wakker maakte.”

De situatie lijkt op de angstwekkende meldingen van hoofdpijn, vermoeidheid, stress, slaapstoornissen, en zelfs kanker die ten onrechte worden toegeschreven aan mobiele telefoons en andere apparaten – computerschermen, magnetrons, elektriciteitsleidingen – toen ze nieuw waren. Op een vergelijkbare manier als bij infrageluid, kwam de angst voort uit blootstelling aan een ander onzichtbaar, onhoorbaar verschijnsel: elektromagnetische velden. Maar uitgebreid onderzoek heeft geen schadelijke effecten aangetoond van blootstelling aan lage niveaus.

Ook zou het slechts een kwestie van tijd kunnen zijn voordat windturbines algemeen worden beschouwd als een veilig, levensvatbaar schoon energie-alternatief voor fossiele brandstoffen. “Op dit moment is er geen bewijs voor nadelige effecten, anders dan door stress,” zegt Leventhall. “De bezorgdheid van de mensen en hun gevoelens zijn echt. Het is hoe hun gevoelens zijn ontstaan die nep zijn.”