Bron: Mahony/

Wat zie je als je in een spiegel kijkt? “Mezelf, natuurlijk,” antwoord je. Maar wat is uw zelf?

Strikt genomen ziet u, wanneer u in een spiegel kijkt, een gezicht dat u als uw eigen gezicht herkent. Dit is op zichzelf al een opmerkelijke prestatie- andere dieren kunnen dit in het algemeen niet. Een hond die in een spiegel kijkt, ziet een andere hond. (Tenminste, dat is wat we afleiden uit het observeren van zijn gedrag.) Menselijke baby’s lijken hun eigen gezichten ook niet te herkennen.

Maar jezelf herkennen is meer dan alleen het gezicht in de spiegel identificeren als je eigen gezicht. Als je door je fotoalbum bladert, zie je jezelf in dat kiekje van een peuter op een driewieler, die foto van een lagere schoolleerling die achter een wetenschappelijk project staat, het middelbare schooljaarboekportret van een onhandige puber, en die foto van een slanke jonge volwassene in een college afstudeerjurk. Geen van deze foto’s lijkt op het gezicht dat je in de spiegel ziet. Toch verbindt je zelf op de een of andere manier al deze ongelijksoortige personen met elkaar.

Het begrip zelf is verwant aan een aantal ideeën die geest en bewustzijn omvatten. Zoals de Israëlische neurobioloog Yochai Ataria opmerkt, is de subjectieve ervaring van een zelf dat het lichaam overstijgt zo dwingend dat het gewoon niet kan worden verworpen. En toch wijst alles erop dat deze ervaring van het zelf op de een of andere manier voortkomt uit de elektrochemische activiteit van die drie pond wegende klodder vet en eiwit in je hersenpan. Als de hersenen sterven, sterft ook het zelf.

Als ik mijn studenten Inleiding tot de Psychologie vraag waar hun geest is, wijzen ze simpelweg naar hun hoofd. En als je vraagt: “Waar is je zelf?”, krijg je een soortgelijk antwoord. Veel mensen accepteren tegenwoordig – zonder er bij na te denken – dat hun ervaring van bewustzijn, geest en zelf voortkomt uit hun hersenen. Eerstejaars studenten gebruiken vaak de woorden “hersenen” en “geest” door elkaar, en er zijn een paar semesters psychologie voor nodig om het verschil te begrijpen.

Niettemin, wanneer we bij het hoofdstuk over bewustzijnstoestanden komen, melden diezelfde studenten ervaringen die hun geloof tegenspreken dat hersenen gelijk staan aan geest. De uittreding uit het lichaam (out-of-body experience, OBE) is zo’n voorbeeld. In OBE’s ervaren mensen dat ze boven hun fysieke lichaam uitstijgen en zweven. Hallucinogenen kunnen buitenlichamelijke ervaringen opwekken, maar sommige mensen hebben drugsvrije OBE’s.

Je hebt misschien nooit een OBE gehad, maar je hebt waarschijnlijk wel een mildere dissociatie ervaren tussen lichaam en geest. In gevallen van extreem trauma of pijn, rapporteren veel mensen een gevoel dat ze buiten hun lichaam zijn gestapt en een buitenwaarnemer van hun eigen ervaring zijn geworden. Sommige mensen gaan zelfs op deze manier om met verveling. In mijn schooltijd dissocieerde ik soms in de klas als de leraar maar door bleef gaan. (Nu ik een professor ben, merk ik dat als ik te veel praat, mijn studenten naar hun mobiele telefoons grijpen – misschien een andere vorm van dissociatie.)

Een subjectieve ervaring kan meeslepend zijn, maar dat betekent nog niet dat ze echt is. De perceptuele illusies die zich regelmatig via de sociale media verspreiden, laten duidelijk zien dat subjectieve ervaring niet altijd overeenkomt met de fysieke werkelijkheid: Was die jurk echt goud-en-zwart, of blauw-en-wit? Toch kunnen we ons gevoel van eigenwaarde niet afdoen als een illusie. Waarschijnlijk is het dat wel, maar de belangrijke vraag is hoe de hersenen het produceren, en waarom?

In een recent artikel betoogde Ataria dat ons zelfbesef voortkomt uit taal. We gebruiken taal om te communiceren met andere mensen en om na te denken voor onszelf. Rond de leeftijd van 2 of 3 jaar beginnen kinderen hardop te praten op een manier die duidelijk niet bedoeld is om met anderen te communiceren. Ze lijken deze zelfpraat te gebruiken om hun eigen gedrag te sturen. Binnen een paar jaar leren ze die zelfpraat naar binnen te keren, en vanaf dat moment houden ze in plaats daarvan een interne monoloog.

We houden ons allemaal bezig met deze innerlijke spraak. Als we lezen, horen we onze eigen stem die de woorden uitspreekt. Als we aan een probleem werken, praten we de stappen in ons hoofd uit. Als we de dag doorkomen, maken we opmerkingen over de mensen die we ontmoeten die we nooit hardop zouden durven zeggen. Deze lopende monoloog in het hoofd is, volgens Ataria, wat het zelf vormt.

Ik vind dit idee intrigerend omdat het helpt de onderling samenhangende concepten van bewustzijn, geest, en zelf te onderscheiden. De meeste psychologen zijn het erover eens dat alle organismen met een zenuwstelsel ten minste een minimaal niveau van bewustzijn ervaren. Dat wil zeggen dat ze zich bewust zijn van hun omgeving en adequaat kunnen reageren. Dieren met complexe zenuwstelsels en hoog ontwikkelde hersenen, zoals zoogdieren, hebben waarschijnlijk een levendige bewuste ervaring die een bewustzijn van de externe wereld en een innerlijke ervaring van herinneringen en emoties omvat.

Het lijkt dus zeer waarschijnlijk dat uw hond een rijk mentaal leven heeft. Met andere woorden, hij heeft een geest. Maar honden spreken niet, dus er is geen reden om aan te nemen dat honden een innerlijke monoloog hebben. Dus, kunnen we zeggen dat de hond geen zelf heeft. En daarom, als een hond in een spiegel kijkt, ziet hij een andere hond.

Taal geeft ons het vermogen om een verhaal te creëren dat alle ervaringen in ons leven samenbindt tot een samenhangend geheel. We identificeren dit zelfverhaal als onze kernessentie. Hoewel ons lichaam in de loop der tijd verandert, ervaren we het zelf als onveranderlijk. En dat is waarom, wanneer we in de spiegel kijken, we iemand zien die we kennen.

Ik ben de auteur van The Psychology of Language: An Integrated Approach (SAGE Publications).