Mesopotamië
Mesopotamië is een regio in Zuidwest-Azië in het rivierenstelsel van de Tigris en de Eufraat, die profiteerde van het klimaat en de geografie van het gebied om het begin van de menselijke beschaving te herbergen. De geschiedenis wordt gekenmerkt door vele belangrijke uitvindingen die de wereld veranderden, zoals het concept van tijd, wiskunde, het wiel, zeilboten, kaarten en het schrift. Mesopotamië wordt ook gekenmerkt door een wisselende opeenvolging van heersers uit verschillende gebieden en steden die in een periode van duizenden jaren de macht grepen.
Waar ligt Mesopotamië?
Mesopotamië ligt in de regio die nu bekend staat als het Midden-Oosten, dat delen van Zuidwest-Azië omvat en land rond de oostelijke Middellandse Zee. Het maakt deel uit van de Vruchtbare Sikkel, een gebied dat ook bekend staat als “Wieg van de Beschaving” vanwege het aantal innovaties dat voortkwam uit de vroege samenlevingen in deze regio, die tot de vroegst bekende menselijke beschavingen op aarde behoren.
Het woord “mesopotamië” is gevormd uit de oude woorden “meso”, dat tussen of in het midden van betekent, en “potamos”, dat rivier betekent. De regio ligt in de vruchtbare valleien tussen de rivieren de Tigris en de Eufraat en omvat nu het huidige Irak, Koeweit, Turkije en Syrië.
Kaart van Mesopotamië. Afgebeeld zijn Washukanni, Nineveh, Hatra, Assur, Nuzi, Palmyra, Mari, Sippar, Babylon, Kish, Nippur, Isin, Lagash, Uruk, Charax Spasinu en Ur, van noord naar zuid.
Goran tek-en/Wikimedia Commons/CC BY-SA 4.0
Mesopotamische beschaving
Mensen vestigden zich voor het eerst in Mesopotamië in het Paleolithicum. Tegen 14.000 v. Chr.., leefden de mensen in de regio in kleine nederzettingen met ronde huizen.
Vijfduizend jaar later vormden deze huizen boerengemeenschappen na de domesticatie van dieren en de ontwikkeling van de landbouw, met name irrigatietechnieken die gebruik maakten van de nabijheid van de rivieren Tigris en Eufraat.
De vooruitgang in de landbouw was het werk van de dominante Ubaid-cultuur, die de Halaf-cultuur ervoor had geabsorbeerd.
Oeroud Mesopotamië
De verspreide agrarische gemeenschappen begonnen in het noordelijke deel van het oude Mesopotamische gebied en verspreidden zich naar het zuiden, waar ze enkele duizenden jaren bleven groeien tot de vorming van wat de moderne mens zou herkennen als steden, die werden beschouwd als het werk van de Sumeriërs.
Uruk was de eerste van deze steden, die dateerde uit ongeveer 3200 v. Chr. Het was een metropool van lemen bakstenen, gebouwd op de rijkdommen die afkomstig waren van handel en verovering, en kenmerkte zich door openbare kunst, gigantische zuilen en tempels. Op haar hoogtepunt telde zij zo’n 50.000 inwoners.
De Soemeriërs zijn ook verantwoordelijk voor de vroegste vorm van geschreven taal, het spijkerschrift, waarmee zij gedetailleerde administratieve verslagen bijhielden.
LEES MEER: 9 Ancient Sumerian Inventions That Changed the World
Tegen 3000 v. Chr. was Mesopotamië stevig onder de controle van het Sumerische volk. Sumerië omvatte een aantal gedecentraliseerde stadstaten-Eridu, Nippur, Lagash, Uruk, Kish en Ur.
De eerste koning van een verenigd Sumerië staat opgetekend als Etana van Kish. Het is onbekend of Etana echt heeft bestaan, want hij en veel van de heersers die worden genoemd in de Soemerische koningslijst die rond 2100 v. Chr. werd opgesteld, komen ook allemaal voor in de Soemerische mythologie.
Etana werd opgevolgd door Meskiaggasher, de koning van de stadstaat Uruk. Een krijger genaamd Lugalbanda nam de macht over rond 2750 v. Chr.
Gilgamesj
Gilgamesj, het legendarische onderwerp van het Epos van Gilgamesj, zou de zoon van Lugalbanda zijn. Gilgamesj zou rond 2700 v. Chr. in Uruk zijn geboren.
Het Epos van Gilgamesj wordt beschouwd als het vroegste grote literaire werk en als de inspiratiebron voor sommige verhalen in de Bijbel. In het epos gaat Gilgamesj met een vriend op avontuur naar het Cederwoud, het land van de goden in de Mesopotamische mythologie. Als zijn vriend wordt gedood, gaat Gilgamesj op zoek naar het geheim van het eeuwige leven, en vindt: “Het leven, dat je zoekt, zul je nooit vinden. Want toen de goden de mens schiepen, lieten zij de dood zijn deel zijn, en het leven in hun eigen hand.”
Koning Lugalzagesi was de laatste koning van Soemerië. Hij viel in 2334 v. Chr. ten prooi aan Sargon van Akkad, een Semitisch volk. Zij waren korte tijd bondgenoten en veroverden samen de stad Kisj, maar Lugalzagesi’s Akkadische huurleger was uiteindelijk loyaal aan Sargon.
Sargon en de Akkadiërs
Het Akkadische Rijk bestond van 2234-2154 v. Chr. onder leiding van de nu zo genoemde Sargon de Grote. Het werd beschouwd als ’s werelds eerste multiculturele rijk met een centrale regering.
Er is weinig bekend over Sargons achtergrond, maar legenden geven hem een vergelijkbare oorsprong als het Bijbelse verhaal over Mozes. Hij was op een gegeven moment een officier die werkte voor de koning van Kish, en Akkadia was een stad die Sargon zelf stichtte. Toen de stad Uruk Kisj binnenviel, nam Sargon Kisj van Uruk in en werd aangemoedigd door te gaan met veroveringen.
Sargon breidde zijn rijk uit met militaire middelen, veroverde geheel Sumerië en trok op naar wat nu Syrië is. Onder Sargon groeide de handel buiten de Mesopotamische grenzen en werd de architectuur geavanceerder, met name de verschijning van ziggurats, gebouwen met platte toppen in de vorm van een piramide en traptreden.
Gutianen
De laatste koning van het Akkadische Rijk, Shar-kali-sharri, stierf in 2193 v. Chr, en Mesopotamië maakte een eeuw van onrust door, waarbij verschillende groepen om de heerschappij streden.
Onder deze groepen bevond zich het Gutiaanse volk, barbaren uit het Zagrosgebergte. De heerschappij van de Gutiërs wordt beschouwd als een wanordelijk bewind dat de vooruitzichten van het rijk ernstig verslechterde.
Ur-Namma
In 2100 v. Chr. deed de stad Ur een poging een dynastie voor een nieuw rijk te stichten. De heerser van Ur-Namma, de koning van de stad Ur, bracht de Sumeriërs weer aan de macht nadat Utu-hengal, de leider van de stad Uruk, de Gutiërs had verslagen.
Onder Ur-Namma verscheen het eerste wetboek in de opgetekende geschiedenis, De Code van Ur-Nammu. Ur-Namma werd aangevallen door zowel de Elamieten als de Amorieten en in 2004 v. Chr. verslagen.
De Babyloniërs
Kozen Babylon als hoofdstad, de Amorieten namen de macht over en vestigden Babylonië.
Koningen werden beschouwd als goden en de beroemdste van hen was Hammurabi, die regeerde van 1792-1750 v. Chr. Hammurabi werkte aan de uitbreiding van het rijk en de Babyloniërs waren bijna voortdurend in oorlog.
Hammurabi’s beroemdste bijdrage is zijn lijst van wetten, beter bekend als de Code van Hammurabi, die rond 1772 v. Chr. werd opgesteld.
Hammurabi’s innovatie was niet alleen dat hij de wetten opschreef zodat iedereen ze kon zien, maar ook dat hij ervoor zorgde dat iedereen in het hele rijk dezelfde wettelijke codes volgde, en dat gouverneurs in verschillende gebieden niet hun eigen wetten uitvaardigden. De lijst van wetten bevatte ook aanbevolen straffen om ervoor te zorgen dat iedere burger recht had op dezelfde rechtvaardigheid.
In 1750 v. Chr. veroverden de Elamieten de stad Ur. Samen met de beheersing van de Amorieten betekende deze verovering het einde van de Soemerische cultuur.
De Hettieten
De Hettieten, die rond Anatolië en Syrië waren gecentreerd, veroverden de Babyloniërs rond 1595 v. Chr.
Smelten was een belangrijke bijdrage van de Hettieten, waardoor geavanceerder wapentuig mogelijk werd dat hen ertoe bracht het rijk nog verder uit te breiden. Hun pogingen om de technologie voor zichzelf te houden mislukten uiteindelijk, en andere rijken werden een partij voor hen.
De Hettieten trokken zich kort na de inname van Babylon terug, en de Kassieten namen de controle over de stad over. De Kassieten, afkomstig uit de bergen ten oosten van Mesopotamië, zagen in hun heerschappijperiode immigranten uit India en Europa aankomen, en het reizen ging sneller dankzij het gebruik van paarden met strijdwagens en karren.
De Kassieten lieten na een paar generaties van overheersing hun eigen cultuur varen en lieten zich opnemen in de Babylonische beschaving.
De Assyriërs
Ontvangst van een zegevierende generaal van het Assyrische rijk in Mesopotamië.
Stefano Bianchetti/Corbis/Getty Images
Het Assyrische Rijk onder leiding van Ashur-uballit I ontstond rond 1365 v. Chr. in de gebieden tussen de gebieden die werden beheerst door de Hettieten en de Kassieten.
Rond 1220 v. Chr, Koning Tukulti-Ninurta I streefde naar heerschappij over geheel Mesopotamië en nam Babylon in. Het Assyrische Rijk breidde zich in de volgende twee eeuwen verder uit en drong door tot het huidige Palestina en Syrië.
Onder het bewind van Assurnasirpal II in 884 v. Chr. stichtte het rijk een nieuwe hoofdstad, Nimrud, gebouwd van de buit van veroveringen en wreedheden die van Assurnasirpal II een gehaat figuur maakten.
Zijn zoon Shalmaneser besteedde het grootste deel van zijn bewind aan het afweren van een alliantie tussen Syrië, Babylon en Egypte, en aan het veroveren van Israël. Een van zijn zonen kwam tegen hem in opstand, en Sjalmaneser stuurde een andere zoon, Sjamsji-Adad, om voor hem te vechten. Drie jaar later regeerde Shamshi-Adad.
Sargon II
Een nieuwe dynastie begon in 722 v. Chr. toen Sargon II de macht greep. Hij stelde zich voor op Sargon de Grote, verdeelde het rijk in provincies en bewaarde de vrede.
Zijn ondergang kwam toen de Chaldeeën probeerden binnen te vallen en Sargon II een alliantie met hen zocht. De Chaldeeën sloten een afzonderlijk verbond met de Elamieten, en samen namen zij Babylonië in.
Sargon II verloor van de Chaldeeën maar ging over op aanvallen op Syrië en delen van Egypte en Gaza, en begon aan een veroveringstocht voordat hij uiteindelijk sneuvelde in de strijd tegen de Cimmeriërs uit Rusland.
Sargon II’s kleinzoon Esarhaddon regeerde van 681 tot 669 v. Chr. en voerde een verwoestende veroveringscampagne door Ethiopië, Palestina en Egypte, waarbij hij steden verwoestte waar hij doorheen trok na ze geplunderd te hebben. Esarhaddon had moeite om zijn uitgebreide rijk te besturen. Hij was een paranoïde leider en verdacht velen aan zijn hof van samenzwering tegen hem en liet hen vermoorden.
Zijn zoon Assurbanipal wordt beschouwd als de laatste grote heerser van het Assyrische rijk. Hij regeerde van 669 tot 627 v. Chr. en kreeg te maken met een opstand in Egypte, waardoor hij het gebied verloor, en van zijn broer, de koning van Babylonië, die hij versloeg. Assurbanipal is het best bekend vanwege de oprichting van de eerste bibliotheek van Mesopotamië in wat nu Nineve is in Irak. Het is ’s werelds oudst bekende bibliotheek, die enkele honderden jaren voorafgaat aan de Bibliotheek van Alexandrië.
Nebukadnezar
In 626 v. Chr. werd de troon gegrepen door de Babylonische ambtenaar Nabopolassar, waarmee de heerschappij van de Semitische dynastie uit Chaldea een feit werd. In 616 v. Chr. deed Nabopolassar een poging om Assyrië in te nemen, maar hij faalde.
De hangende tuinen van Babylon.
Universal History Archive/Universal Images Group/Getty Images
Zijn zoon Nebukadnezar regeerde over het Babylonische Rijk na een invasie in 614 v. Chr.
Nebukadnezar is bekend om zijn sierlijke architectuur, met name de Hangende Tuinen van Babylon, de Muren van Babylon en de Ishtarpoort. Onder zijn heerschappij hadden vrouwen en mannen gelijke rechten.
Nebukadnessar is ook verantwoordelijk voor de verovering van Jeruzalem, dat hij in 586 v. Chr. verwoestte en de inwoners in gevangenschap meenam. Hij komt in het Oude Testament voor vanwege deze actie.
Het Perzische Rijk
De Perzische keizer Cyrus II greep de macht tijdens de regering van Nabonidus in 539 v. Chr. Nabonidus was zo’n impopulaire koning dat de Mesopotamiërs niet opstonden om hem tijdens de invasie te verdedigen.
De Babylonische cultuur wordt geacht te zijn geëindigd onder Perzische heerschappij, na een langzame afname van het gebruik van spijkerschrift en andere culturele kenmerken.
Tegen de tijd dat Alexander de Grote het Perzische Rijk in 331 v. Chr. veroverde, bestonden de meeste grote steden van Mesopotamië niet meer en was de cultuur al lang voorbijgestreefd. Uiteindelijk werd de regio in 116 na Chr. ingenomen door de Romeinen en in 651 na Chr. door de Arabische Moslims.
Mesopotamische Goden
De Mesopotamische godsdienst was polytheïstisch, waarbij de volgelingen verschillende hoofdgoden en duizenden minder belangrijke goden vereerden. De drie hoofdgoden waren Ea (Sumerisch: Enki), de god van de wijsheid en de magie, Anu (Sumerisch: An), de hemelgod, en Enlil (Ellil), de god van de aarde, de stormen en de landbouw en de beheerser van het lot. Ea is de schepper en beschermer van de mensheid in zowel het Epos van Gilgamesj als het verhaal van de Grote Zondvloed. In dit laatste verhaal maakte Ea de mensen uit klei, maar de God Enlil wilde de mensheid vernietigen door een zondvloed te veroorzaken. Ea liet de mensen een ark bouwen en de mensheid werd gespaard. Als dit verhaal bekend in de oren klinkt, zou dat zo moeten zijn; de fundamentele Mesopotamische religieuze verhalen over de Hof van Eden, de Grote Zondvloed en de Schepping van de Toren van Babel vonden hun weg naar de Bijbel, en de Mesopotamische religie beïnvloedde zowel het Christendom als de Islam.
Elke Mesopotamische stad had zijn eigen beschermgod of -godin, en het meeste van wat we over hen weten is overgeleverd via kleitabletten die de Mesopotamische religieuze overtuigingen en praktijken beschrijven. Een beschilderde terracotta plaquette uit 1775 v. Chr. geeft een voorbeeld van de verfijndheid van de Babylonische kunst, met een afbeelding van de godin Ishtar of haar zuster Ereshkigal, vergezeld van nachtwezens.
Mesopotamische kunst
Hoewel het maken van kunst dateert van vóór de beschaving in Mesopotamië, omvatten de vernieuwingen daar het maken van kunst op een grotere schaal, vaak in de context van hun grandioze en complexe architectuur, en vaak het gebruik van metaalbewerking.
Een geknielde stier die een tuitvat vasthoudt, een van de vroegste voorbeelden van metaalbewerking in de kunst uit Mesopotamië.
The Metropolitan Museum of Art/aankoop, Joseph Pulitzer Bequest, 1966
Een van de vroegste voorbeelden van metaalbewerking in de kunst komt uit Zuid-Mesopotamië, een zilveren beeldje van een knielende stier uit 3000 v. Chr. Daarvoor waren beschilderde keramiek en kalksteen de meest voorkomende kunstvormen.
Een ander op metaal gebaseerd werk, een geit die op zijn achterpoten staat en op de takken van een boom leunt, met goud en koper samen met andere materialen, werd gevonden in de Grote Dodenput te Ur en dateert uit 2500 v. Chr.
Mesopotamische kunst beeldde vaak haar heersers en de glorie van hun leven uit. Ook gemaakt rond 2500 v. Chr. in Ur is de ingewikkelde Standaard van Ur, een schelp- en kalksteenstructuur met een vroeg voorbeeld van een complexe picturale vertelling, die een geschiedenis van oorlog en vrede uitbeeldt.
In 2230 v. Chr, Akkadische koning Naram-Sin het onderwerp van een uitgebreid werk in kalksteen dat een militaire overwinning in het Zagrosgebergte uitbeeldt en Naram-Sin als goddelijk voorstelt.
Tot de meest dynamische vormen van Mesopotamische kunst behoren de reliëfs van de Assyrische koningen in hun paleizen, met name uit de regeerperiode van Ashurbanipal rond 635 v. Chr.Een beroemd reliëf in zijn paleis te Nimrud toont hem een leger aanvoerend in de strijd, vergezeld van de gevleugelde god Assur.
Ashurbanipal is ook afgebeeld op meerdere reliëfs die zijn veelvuldige leeuwenjacht uitbeelden. Een indrukwekkend beeld van een leeuw is ook te zien in de Ishtar Poort in 585 v. Chr., tijdens het bewind van Nebukadnezar II en gemaakt van geglazuurde stenen.
Mesopotamische kunst kwam in de 21e eeuw weer in de belangstelling toen musea in Irak werden geplunderd tijdens conflicten aldaar. Veel stukken werden vermist, waaronder een 4.300 jaar oud bronzen masker van een Akkadische koning, juwelen uit Ur, een massief gouden Sumerische harp, 80.000 spijkerschrifttabletten en talrijke andere onvervangbare voorwerpen.