Van alle moderne uitvindingen waar we in ons dagelijks leven op vertrouwen, is de wekker waarschijnlijk de door iedereen meest verfoeide. Het schokkende geluid van de wekker haalt ons onaangenaam uit onze slaap en doet ons terugkeren naar de realiteit. En toch, hoe vervelend wekkers ook zijn, ze zijn ook onmisbaar om ons uit bed te krijgen. Dat roept een interessante vraag op: Hoe werden mensen wakker voordat wekkers alomtegenwoordig werden?

Door de eeuwen heen heeft zelfs het simpele aangeven van de tijd de mens voor een grote uitdaging gesteld, die we met ingewikkelde uitvindingen hebben proberen op te lossen. De oude Grieken en Egyptenaren ontwikkelden zonnewijzers en obelisken die de tijd aangaven met een schaduw die met de zon mee bewoog. Rond 1500 v. Chr. vervaardigden mensen zandlopers, waterklokken en olielampen, die het verstrijken van de uren ijkten met bewegingen van zand, water en olie.

Uit deze vroege uitvindingen ontstonden enkele rudimentaire pogingen om een ochtendwekker te maken – zoals kaarsenklokken. Deze simplistische apparaten uit het oude China waren voorzien van spijkers die vrijkwamen als de was smolt, waardoor de spijkers op een bepaalde tijd luid kletterend in een metalen bakje eronder terechtkwamen en de slaper wekten.

Maar zulke ruwe uitvindingen waren onvoorspelbaar en onbetrouwbaar. En dus, totdat meer nauwkeurige mechanische uitvindingen werden gecreëerd, moesten mensen afhankelijk zijn van een andere meer aangeboren vorm van tijdwaarneming: onze eigen interne lichaamsklokken.

Mensen hebben twee biologische processen die ten grondslag liggen aan onze natuurlijke slaap- en waakpatronen: homeostase en circadiane ritmes, zei Melinda Jackson, een senior research fellow in slaap en psychologie aan de Royal Melbourne Institute of Technology University in Australië. Het belangrijkste principe dat ten grondslag ligt aan homeostase – een signaalproces dat wordt bestuurd door de hypothalamus regio in de hersenen – “is dat hoe langer we wakker zijn, hoe hoger onze drang naar slaap of de waarschijnlijkheid om in slaap te vallen ,” vertelde Jackson aan Live Science. Dan, “wanneer we in slaap vallen, verdwijnt de drang naar slaap in de loop van de nacht” – wat aangeeft wanneer het tijd is om wakker te worden, zei ze.

Overlaying this, het circadiane ritme – ook gecontroleerd door cellen in de hypothalamus – is een parallel proces dat fasen van slaperigheid en alertheid regelt in de loop van een dag. Dit proces wordt ook beïnvloed door licht en donker, wat betekent dat perioden van alertheid en slaperigheid gewoonlijk respectievelijk samenvallen met ochtendlicht en nachtelijke duisternis. In een tijdperk vóór wekkers, zegt Jackson, is het waarschijnlijk dat mensen op deze manier wakker werden, getriggerd door de opgebouwde uren slaap, gekoppeld aan de stralen van de opkomende zon.

Religieuze signalen

In haar onderzoek naar de historische slaappraktijken van Groot-Brittannië, heeft Sasha Handley, een universitair hoofddocent in vroegmoderne geschiedenis aan de Universiteit van Manchester in het Verenigd Koninkrijk, ontdekt dat mensen in dit christelijke tijdperk hun bed vaak op het oosten richtten – waar de zon opkwam. Hun redenering was deels religieus, omdat men geloofde dat het oosten de richting was van waaruit Jezus zou komen tijdens zijn verrijzenis, zei ze. Maar het is mogelijk dat deze oriëntatie mensen ook in staat stelde om wakker te worden met de zonnestralen.

“Het is moeilijk om je nu een wereld voor te stellen waarin je patronen van slapen en weer wakker worden direct werden beïnvloed door het ondergaan en opkomen van de zon,” vertelde Handley aan Live Science.

Een ander eenvoudig, maar opmerkelijk feit is dat de mensen van weleer geen manier hadden om hun huizen geluiddicht te maken tegen de geluiden van de buitenwereld, zoals we dat vandaag de dag doen, voegde Handley eraan toe. “Voor een maatschappij die vóór de Industriële Revolutie overwegend uit landbouw bestond, waren natuurgeluiden waarschijnlijk heel belangrijk,” zei ze. De geluiden van kraaiende hanen en loeiende koeien die wachtten om gemolken te worden, zouden de sluimering van de mensen hebben onderbroken. Kerkklokken fungeerden ook als een soort vroege wekker, zei ze.

Handley denkt dat mensen historisch gezien ook meer persoonlijk gemotiveerd kunnen zijn geweest om op een bepaald tijdstip op te staan. Onderzoek naar het vroegmoderne Groot-Brittannië toont aan dat in die tijd de ochtenduren werden gezien als een spirituele tijd, waarin iemands nabijheid tot God kon worden aangetoond door op een geplande tijd wakker te worden om te bidden. “Op een geplande manier wakker worden werd gezien als een teken van gezondheid en goede ethiek,” zei Handley. “Er is bijna een gevoel van competitie dat hieraan ten grondslag ligt: Hoe vroeger je uit bed kwam, hoe meer God je begunstigd had met fysieke krachten.”

Peashooters

Maar tegen de jaren 1600 en in de jaren 1700 werd zelfredzaamheid voor het ontwaken waarschijnlijk minder cruciaal met de verspreiding van de eerste huishoudelijke wekkers, bekend als lantaarnklokken, aangedreven door interne gewichten die een bel zouden slaan als een alarm. In het Engeland van 1800 namen rijkere families ook klopper-uppers in dienst – mensen gewapend met lange stokken die ze gebruikten om onophoudelijk op iemands raam te tikken tot die gewekt werd. (Sommige klopper-uppers gebruikten zelfs rietjes waarmee ze erwten op de ramen van hun klanten schoten). Deze menselijke tijdwaarnemers werden geleidelijk vervangen door de verspreiding van goedkope wekkers in de jaren 1930 en 1940 – de voorlopers van de wekkers die we vandaag kennen.

Maar is onze moderne afhankelijkheid van wekkers eigenlijk wel een goede zaak? Jackson is daar niet zo zeker van. Het feit dat we tegenwoordig in het weekend de kans grijpen om uit te slapen, is “een aanwijzing dat mensen doordeweeks meer tijd voor slaap moeten maken door ’s avonds vroeger te gaan slapen, maar dat doen we niet,” zegt ze. In plaats daarvan werken we later en langer dan ooit, en worden onze avonden overspoeld door televisies, laptops en mobiele telefoons. “Slaap krijgt geen prioriteit,” zei Jackson. “Dus hebben we niet veel andere keuze dan een alarm te gebruiken.”

In dit opzicht denkt Handley dat de geschiedenis een paar lessen kan bieden. Tijdens de vroegmoderne geschiedenis is er bewijs dat mensen veel belang hechtten aan de gezondheidsvoordelen van slaap. “Goed slapen is echt een essentieel onderdeel van hun reguliere gezondheidspraktijken,” zei Handley.

De nacht was in hoge mate geritualiseerd: Mensen dronken slaapverwekkende kruidendrankjes, vulden hun kussens met rustgevende geurende bloemen en hielden zich bezig met kalmerende activiteiten zoals bidden en mediteren of met hersenloze hobby’s zoals borduren vlak voor het slapengaan.

Als we enig advies van deze historische mensen zouden moeten aannemen, zou dat volgens Handley zijn om “de slaap weer centraal te stellen in je 24-uurs cyclus. Koester het en geniet ervan. Het is het beste wat je voor jezelf kunt doen.” Als een extra bonus, zou wakker worden niet zo’n sleur zijn.

Oorspronkelijk gepubliceerd op Live Science.