Ethiopië – De heerschappij van Menelik II, 1889-1913
Ethiopië Inhoudsopgave
Tegen 1900 was Menelik erin geslaagd de controle te vestigen over een groot deel van het huidige Ethiopië en had hij, althans gedeeltelijk, van de Europese koloniale machten erkenning gekregen van de grenzen van zijn rijk. Hoewel hij in veel opzichten een traditionalist was, voerde hij een aantal belangrijke veranderingen door. Zijn besluit aan het eind van de jaren 1880 om het koninklijk kampement in Addis Abeba (“Nieuwe Bloem”) in het zuiden van Shewa te vestigen, leidde in de jaren 1890 tot de geleidelijke opkomst van een echt stedelijk centrum en een permanente hoofdstad, een ontwikkeling die de invoering van nieuwe ideeën en technologie vergemakkelijkte. De ligging van de hoofdstad symboliseerde de zuidelijke heroriëntering van het rijk, een stap die Meneliks Tigrayaanse tegenstanders en sommige Amhara uit de noordelijker gelegen provincies, die de hegemonie van Shewa kwalijk namen, nog meer irriteerde. Menelik gaf een Frans bedrijf ook toestemming om een spoorlijn aan te leggen, die pas in 1917 werd voltooid en die uiteindelijk Addis Abeba met Djibouti zou verbinden.
Menelik begon aan een programma van militaire verovering dat de omvang van zijn domein meer dan verdubbelde. Genietend van superieure vuurkracht, veroverden zijn troepen de Kembata en Welamo regio’s in de zuidelijke hooglanden. Ook de Kefa en andere Oromo- en Omotic-sprekende volkeren werden onderworpen.
Uitbreidend naar het zuiden, voerde Menelik een systeem van landrechten in dat aanzienlijk verschilde van dat in de Amhara-Tigray hooglanden. Deze veranderingen hadden belangrijke gevolgen voor de gewone landbouwer in het zuiden en zouden daar uiteindelijk tot heel andere reacties leiden op de landhervormingsprogramma’s die op de revolutie van 1974 zouden volgen. In de centrale en noordelijke hooglanden hadden de meeste boeren, ondanks regionale verschillen, aanzienlijke erfelijke (rist) rechten op land. Naast dit soort rechten bezat de adel bepaalde economische rechten op het land, de zogenaamde gult-rechten, die hem recht gaven op een deel van de opbrengst van het land waarop anderen rist-rechten bezaten en op bepaalde diensten van de rist-houders, of kreeg hij deze toegewezen. De Ethiopische orthodoxe kerk bezat ook eigen land en gult-rechten op land waarop de boeren rist-rechten bezaten. In het zuiden behoorde alle grond theoretisch toe aan de keizer. Deze kende op zijn beurt landrechten toe aan degenen die hij in zijn ambt benoemde en aan zijn soldaten. De door de koning toegekende rechten waren uitgebreider dan de in het noorden heersende gult-rechten en lieten de meeste inheemse volkeren als pachters achter, met veel minder rechten dan de Amhara- en Tigray-volkeren. De nieuwe landeigenaren in het zuiden waren dus vreemdelingen en bleven dat grotendeels ook.
Terwijl Menelik zijn rijk uitbreidde, toonden Europese koloniale mogendheden belangstelling voor de gebieden rond Ethiopië. Menelik beschouwde de Italianen als een geduchte uitdaging en sloot in 1889 met hen het Verdrag van Wuchale. Een van de voorwaarden van het verdrag was dat de Italianen hun eerste vestiging aan de rand van het noordelijke hoogland mochten vestigen, van waaruit zij vervolgens probeerden uit te breiden naar Tigray. Meningsverschillen over de inhoud van het verdrag brachten Menelik er uiteindelijk toe het op te zeggen en een lening die Italië als voorwaarde had gesteld, volledig terug te betalen. Daarna kwamen de betrekkingen met Italië verder onder druk te staan als gevolg van de vestiging van Eritrea als kolonie en de penetratie van Italië in de Somalische gebieden.
Italiaanse ambities werden aangemoedigd door Britse acties in 1891, toen Groot-Brittannië, in de hoop de regio te stabiliseren tegenover de Mahdistische dreiging in Soedan, met de Italiaanse regering overeenkwam dat Ethiopië binnen de Italiaanse invloedssfeer moest vallen. Frankrijk moedigde Menelik echter aan zich tegen de Italiaanse dreiging te verzetten door de grenzen van zijn rijk af te bakenen. Om de Franse economische belangen te bevorderen door de aanleg van een spoorweg van Addis Abeba naar de stad Djibouti in Frans Somaliland, verkleinde Frankrijk zijn territoriale aanspraken en erkende het de Ethiopische soevereiniteit in het gebied.
De Italiaans-Ethiopische betrekkingen bereikten een dieptepunt in 1895, toen Ras Mengesha van Tigray, tot dan toe onwillig om de aanspraken van de Shewan-keizer te erkennen, door de Italianen werd bedreigd en om de steun van Menelik vroeg. Eind 1895 vielen Italiaanse troepen Tigray binnen. Menelik verjoeg hen echter begin 1896 bij de nadering van de Tigrayse hoofdstad Adwa. Deze overwinning bezorgde Ethiopië een nieuw prestige en een algemene erkenning van zijn soevereine status door de Europese mogendheden. Het vredesakkoord dat een einde maakte aan het conflict, bevestigde niet alleen de nietigverklaring van het Verdrag van Wuchale, maar hield ook de erkenning door Italië in van de Ethiopische onafhankelijkheid; in ruil daarvoor stond Menelik de Italianen toe hun kolonie Eritrea te behouden.
Naast pogingen van Groot-Brittannië, Frankrijk en Italië om invloed te krijgen binnen het keizerrijk, werd Menelik geplaagd door intriges vanuit Rusland, Duitsland en het Ottomaanse Rijk. Maar de keizer, die een groot vermogen aan de dag legde om de ene mogendheid tegen de andere uit te spelen, slaagde erin geen wezenlijke concessies te doen. Terwijl hij zijn eigen territoriale plannen nastreefde, drong Menelik in 1898 samen met Frankrijk Soedan binnen bij Fashoda en werkte vervolgens tussen 1900 en 1904 samen met Britse troepen in Brits Somaliland om een opstand in de Ogaden van de Somalische leider Muhammad Abdullah Hassan neer te slaan. Tegen 1908 hadden de koloniale machten de grenzen van Ethiopië erkend, met uitzondering van die met Italiaans Somaliland.
Nadat Menelik in mei 1906 een invaliderende beroerte kreeg, verzwakte zijn persoonlijke controle over het keizerrijk. Kennelijk als reactie op deze zwakte en in een poging om een uitbarsting van een conflict in het gebied te voorkomen, ondertekenden Groot-Brittannië, Frankrijk en Italië het Driepartijenverdrag, waarin werd verklaard dat het gemeenschappelijke doel van de drie mogendheden was de politieke status quo te handhaven en elkaars belangen te respecteren. Groot-Brittannië had belang bij het Tana-meer en de bovenloop van de Abay (Blauwe Nijl). Italië had vooral belang bij een verbinding tussen Eritrea en Italiaans Somaliland. Het belang van Frankrijk lag in het gebied dat doorkruist zou worden door de spoorweg van Addis Abeba naar Djibouti in Frans Somaliland.
Omdat Menelik inzag dat zijn politieke macht tanende was, stelde hij eind 1907 een Raad van Ministers in om te assisteren bij het beheer van staatszaken. De belangrijkste troonopvolgers, Ras Mekonnen en Ras Mengesha, waren in 1906 overleden. In juni 1908 wees de keizer zijn dertienjarige neef, Lij Iyasu, zoon van Ras Mikael van Welo, aan als zijn opvolger. Nadat hij eind 1908 opnieuw een beroerte had gehad, benoemde de keizer Ras Tessema tot regent. Deze ontwikkelingen luidden een decennium van politieke onzekerheid in. De grote edelen, waarvan sommige met buitenlandse financiële steun, waren verwikkeld in intriges die vooruitliepen op een tijd van problemen, maar ook van kansen na de dood van Menelik.
Empress Taytu, die geen kinderen had gebaard, was sterk betrokken bij de hofpolitiek ten behoeve van haar verwanten en vrienden, van wie de meesten in de noordelijke provincies woonden en onder wie zich personen bevonden die ofwel zelf aanspraak maakten op de troon of wrok koesterden tegen de Shewan hegemonie. Tegen 1910 werden haar pogingen echter gedwarsboomd door de Shewan edelen; daarna trok de keizerin zich terug uit politieke activiteiten.
